Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 30]

Over kinderboeken in de OB Amsterdam Beppego Popma

Ieder die in de archieven van de Openbare Bibliotheek Amsterdam op zoek gaat naar schriftelijke bronnen omtrent de ontstaansgeschiedenis van de bewaarcollectie oude kinderboeken, de zogenoemde ‘museum-collectie’, komt al spoedig tot een teleurstellende conclusie: een rapport, nota, verslag of beleidsvisie waarin iets wordt onthuld over het hoe en waarom van de collectie is er niet. Vandaar dat dit historische overzicht noodzakelijkerwijs vol staat van persoonlijke interpretaties en speculaties.

De geschiedenis van de bewaarcollectie oude kinderboeken in de Openbare Bibliotheek Amsterdam begint, lijkt me, op 't moment dat er in 1912 op initiatief en onder leiding van Annie Gebhard een Nutsleeszaal voor jongens en meisjes van 10-18 jaar werd opgericht. Er was een budget van f 1500,- per jaar beschikbaar, waar alleen ‘goede’ boeken van werden aangeschaft. Boeken die niet werden uitgeleend, het was immers een leeszaal. De voorschriften bij het gebruik van de boeken waren zeer streng: schone handen, niet aan de bladzijden likken, niet hoesten of niezen boven 't boek en je boek plat op tafel laten liggen. Voeg daarbij de sterk onderontwikkelde behoefte van de bibliothecarissen van het eerste uur om regelmatig de collectie te saneren, dan wordt duidelijk dat deze boeken een zeer lange levensduur hadden. Er zijn er dan ook nog vele van terug te vinden in de collectie.

Het is zeer waarschijnlijk dat Louise Boerlage er 15 jaar later een basis aan had voor haar, zoals ze het zelf noemde ‘verzameling oude en merkwaardige kinderboeken’. Helaas wordt ook deze term nergens nader omschreven, noch wat de bedoeling van de verzameling was, zodat we in het ongewisse blijven over de criteria.

Maar we weten wel waar Louise's prioriteiten binnen het jeugdbibliotheek werk lagen. Louise Boerlage die in '27 hoofd van de Nutsjeugdleeszalen werd, heeft de grote verdienste gehad dat zij - door middel van cursussen, lezingen en tentoonstellingen - volwassenen, ouders, leerkrachten en jeugdleiders heeft weten te interesseren voor het jeugdboek. In een van de filialen van de openbare bibliotheek kreeg Louise een zaaltje ter beschikking waar zij catalogus, vakboeken, achtergrondinformatie en haar oude en merkwaardige

[p. 31]

kinderboeken kon onderbrengen. Een collectie voor ouders en opvoeders dus. We kunnen veilig aannemen dat het principe van: alleen ‘goede’ boeken toen voorzichtig werd losgelaten. Wanneer je voorlichting wilt geven over (goede) kinderboeken zul je toch ook wel eens een triviaal exempel willen gebruiken!

Het inlichtingenwerk aan volwassenen werd een steeds belangrijker poot van het Nutsleeszaalwerk. Echter wel voortdurend gehinderd door ruimtegebrek en verhuizingen. Gelukkig kon in 1935 in de Wijde Steeg een ruime etage in gebruik worden genomen, waar behalve het Inlichtingenbureau en een leeszaal, voor 't eerst ook een uitlening kon worden gerealiseerd. En er was een reusachtige zolder waar de oude boeken stonden opgeslagen. Aan de hand van de catalogus kon het publiek deze boeken, voor zover ze waren ingewerkt, ter inzage opvragen en voor zover ik me herinner ook soms te leen krijgen. Een enkele bevoorrechte mocht zelf op zolder rondsnuffelen. Maar in de 15 maanden dat ik in de Wijde Steeg heb gewerkt is het mij maar één of twee keer vergund geweest om op die zolder rond te kijken, dus je kwam er niet zo maar...

Dan stonden er verder op zolder dozen vol schenkingen van particulieren of instanties die hun eigen zolder hadden opgeruimd en alle oude en afgedankte boeken naar de bibliotheek brachten. Een gang van zaken die ook heden ten dage nog steeds in zwang is. In al die geschenkdozen heeft stellig de gebruikelijke pulp gezeten, maar er waren vast en zeker ook heel zeldzame en kostbare uitgaven bij. Die zijn tenminste in ruime mate in de collectie aanwezig, en aangezien er nooit geld is geweest om een kostbaar oud boek voor de bewaarcollectie te kopen, moeten ze van schenkingen afkomstig zijn.

Ik vraag me wel af of Louise Boerlage ook actief tweedehands boekwinkels en antiquariaten heeft afgespeurd. Zij heeft zich intensief bezig gehouden met het organiseren van wekelijkse boekbesprekingen, studiemiddagen, lezingen, cursussen. Ze heeft zich zeer beijverd om een jeugdopleiding van de grond te krijgen en ze is, niet te vergeten, zeker tien jaar van haar leven bezig geweest met het ontwikkelen van een boekbeoordelingsschema. Ik vermoed derhalve dat, hoewel haar belangstelling uitging naar het verzamelen van oude boeken, zij er toch niet veel tijd aan heeft kunnen en willen besteden.

Wat dat betreft was haar opvolgster Nel Ledeboer, die in 1947 de leiding van Louise Boerlage in de Wijde Steeg overnam, uit geheel ander hout gesneden. Van Nel Ledeboer herinner ik me dat ze zeer regelmatig antiquariaten afstroopte op zoek naar...? Ja, op zoek naar wat. Volgens mij was het vrij willekeurig wat zij kocht, en was de vraag niet zo zeer: wat past in de collectie, wat voorziet in een lacune, als wel: wat is betaalbaar. Ook van haar weten we niet wat haar met de collectie voor ogen stond.

Nel had in zoverre het tij mee dat er na de Tweede Wereldoorlog in het

[p. 32]

kader van de Marshall-hulp uit Amerika kisten met kinderboeken werden gestuurd, de treasure-chests. Daar zaten vaak mooie prentenboeken in en Angelsaksische klassieken of bewerkingen/vertalingen van klassieken, en de eerste pop-up boeken. Dat waren dus echte aanwinsten voor de collectie.

Wat de bewaarcollectie denk ik niet echt ten goede is gekomen, was de overgang in 1953 van 't Nut naar de Openbare Bibliotheek. De toenmalige directeur van Riemsdijk hield van een strak en duidelijk financieel beleid en liet wienig autonomie per vestiging toe. Van alle bestellingen en aankopen moest rekening en verantwoording worden afgelegd, zodat het een stuk moeilijker werd om ondershands nog oude boeken te kopen in obscure winkeltjes. Vooral omdat dit veel meer de schijn had van een persoonlijke hobby dan dat het onderdeel van een beleid was.

Het volgende hoofd van het Inlichtingenbureau voor jeugdlectuur was Jannie Daane, die weer werd opgevolgd door Nettie Heimeriks. Zij zijn voor wat betreft de bewaarcollectie hoofdzakelijk bezig geweest met het selectief inwerken van de geschenken. Door fusies en reorganisaties binnen de Openbare Bibliotheek kwamen er regelmatig partijen oude/verouderde boeken terecht bij het Inlichtingenbureau.

Hoewel er nog steeds geen beleidslijnen, aandachtsgebieden, voorkeuren, op papier stonden, moeten er in de praktijk geleidelijk aan wel degelijk selectiecriteria zijn ontstaan, moeten er accenten gelegd zijn op diverse genres. Hoe zou anders te verklaren zijn dat, toen ik in 1976 hoofd van de jeugdafdeling werd, er in de museumcollectie aanwezig was: een bijzondere collectie alfabetboeken, een zeer uitgebreide volkssprookjes-collectie, vele schitterende tijdschriftjaargangen, klassieke jeugdboeken en bewerkingen daarvan, bakerrijmen en kinderpoëzie, eerste leesboekjes en leesmethoden, enkele kasten met Sinterklaas- en Kerstboeken en een selectie van buitenlandse boeken.

Voor mij was het toen vrij eenvoudig om, uitgaande van de gegroeide situatie wat richtlijnen op papier te zetten. - De collectie is bestemd voor drie categorieën mensen: 1. de nostalgische lezers (‘ik heb vijftig jaar geleden een boek gelezen...’) 2. mensen die zich beroepshalve en vanuit diverse disciplines met het jeugdboek in z'n vele verschijningsvormen bezig houden. Pedagogen, psychologen, Neerlandici, illustratoren, uitgevers. En in de derde plaats voor de toekomstige wetenschapper en geïnteresseerde uit het jaar 2050.

Behalve uit de zonet genoemde categorieën wordt er zeer veel aangeschaft van oorspronkelijk Nederlandse auteurs en illustratoren, zeker ook het triviale werk. Van de non-fictie worden enkele voorbeelden uit diverse series aangeschaft. Ook boeken over Amsterdam of door Amsterdammers geschre-

[p. 33]

ven. Op een aantal jeugdtijdschriften is een abonnement bestemd voor de museumcollectie.

Dit geldt dan voor het nieuw verschijnende materiaal. Mondjesmaat heb ik aan de hand van fondslijsten van antiquariaten ook wel oude boeken kunnen kopen, waarbij m'n voorkeur uitging naar oorspronkelijk Nederlands werk van vóór 1900. Maar aangezien er nooit een apart budget voor de bewaarcollectie is geweest, moesten kosten en baten vaak tegen elkaar worden afgewogen.

De boeken uit de museumcollectie zijn eensdeels afkomstig van schenkingen, voor een klein deel antiquarisch aangekocht en vanaf ca. 1970 nieuw aangeschaft. Dan blijft er nog een grote bulk boeken over die, na min of meer stuk te zijn gelezen in de uitleenbare collectie werd overgeheveld naar de bewaarcollectie. Ze werden dus niet afgeschreven maar veranderden van status.

Behalve de eerder genoemde verzamelgebieden komt alles wat baanbrekend, grensverleggend of controversieel is, in aanmerking voor de bewaarcollectie. Op bescheiden schaal is er ook wat audio-visueel materiaal aangeschaft.

Waar ik vreselijk benieuwd naar ben is of de volgende generaties over deze museumcollectie zullen zeggen: ‘'t Is alleen maar heel veel meer van 't zelfde’ òf: ‘Wat een fantastisch overzicht van wat er in de 20ste eeuw rond het jeugdboek heeft gespeeld’. Want pas dan zal de collectie geheel aan z'n doel beantwoorden.