Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 22]

Charlotte Köhler Stipendium voor Ted van Lieshout
Imme Dros, Toin Duijx en Veronica Hazelhoff

Kinderboeken worden bijna uitsluitend gelezen door kinderen en door volwassenen die met kinderen of kinderboeken te maken hebben. Bij hoge uitzondering zal een volwassene die niets met kinderen, uitgeverijen, kranten of opleidingen van doen heeft, uit eigen beweging zijn hand uitsteken naar een kinderboek. En niet omdat hij dat nog kent uit zijn jeugd, maar omdat hij nieuwsgierig is naar dat boek. Zodra hij begint te lezen, houdt het boek op een boek voor kinderen te zijn, al blijft het een kinderboek. De nieuwsgierige en geïntrigeerde lezer is altijd dat vreemde wezen zonder leeftijd dat zich wil laten meevoeren langs de smalle weg van de taal die naar ongekende verten leidt. De schrijver, dat minstens even vreemde wezen, is hem voorgegaan, maar of ze onderweg dezelfde ervaringen opdoen staat te bezien en als lezer en schrijver elkaar ooit tegenkomen, zullen ze elkaar niet herkennen, want het enige dat ze gemeen hebben is die rij woorden. De landkaart en niet het landschap zelf. Elke schrijver verschilt van elke andere schrijver en elke lezer verschilt van andere lezers. De verschillen tussen lezers onderling zijn zo groot dat leeftijdsverschillen erbij in het niet vallen.

Toch lijkt het wel of er geen grotere kloof denkbaar is dan tussen een willekeurig boek voor volwassenen en het eerste het beste kinderboek. Ook lijkt het voor veel mensen ongerijmd dat een kinderboek wordt geschreven door een volwassene. Immers: ‘Waarom schrijft u voor kinderen?’ is vraag I op de lijst van iedere gemakzuchtige interviewer en vraag 2 volgt direct (als de schrijver tenminste bekroond is) ‘En hoe vindt u het dan, dat u deze prijs hebt gekregen van een volwassen jury?’ Schrijven voor volwassenen is een vak en moet door vakkundige jury's worden beoordeeld, maar schrijven voor kinderen niet, dat lijkt de vraag te impliceren.

Dit alles komt voort uit het vooroordeel van de volwassene die stelt, dat het kinderboek een boek is voor onder de veertien en dus voor onder de salontafel, die vindt dat een volwassene zich belachelijk maakt als hij in een boekwinkel of bibliotheek naar een kinderboek vraagt voor zichzelf.

Niet lang geleden zette iemand zich in een ingezonden stukje in de NRC met veel dedain af tegen de jeugdliteratuur, die net als lektuur voor vrouwen en

[p. 23]

andere minderheidsgroepen natuurlijk niet naar zijn smaak was. ‘Trouwens’, schreef deze volwassen lezer en schrijver: ‘een beetje kind leest niet eens kinderboeken. Want een beetje volwassene kan zich, al leest hij nooit een letter, op de ondertitels bij Dynasty of soortgelijke programma's na, minachting permitteren voor het kinderboek, het boek voor kinderachtige lezers. Een beetje volwassene koestert zijn volwassen vooroordeel, dat het kinderboek wel weer zal gaan over waar het wel weer over zal gaan. Natuurlijk zijn er kinderboekenschrijvers die alleen schrijven voor hun doelgroep, zoals schrijvers van lektuur voor boven de veertien ook kunnen schrijven voor een doelgroep. Maar het kinderboek is ook een literair genre, net als de roman, het gedicht, het drama en het essay. En een schrijver kiest voor een genre of het genre kiest hem.

In Nederland beschouwt men het kinderboek nauwelijks als boek. Het is een middel in boekvorm. Het kind moet leren lezen, het kind moet zich amuseren, het kind moet nu eenmaal toch een cadeautje.

Kinderboeken komen niet voor in de overzichten van pas verschenen boeken. De kinderboeken horen niet bij de boeken maar bij het speelgoed. Al zijn er de laatste tijd steeds meer recensenten van kinderboeken; zij moeten nog vaak genoegen nemen met een ‘kinderboekenhoekje’ ver van de serieuze literaire kritiek. Maar er is hoop voor het Nederlandse kinderboek en voor de toekomstige Nederlandse lezer, want vandaag telt het kinderboek even mee, alsof het hoort tot een bona fide literair genre, vandaag gaat het Charlotte Köhler Stipendium naar een schrijver van kinderboeken.

Het Charlotte Köhler Stipendium, de aanmoedigingsprijs voor jonge of beginnende auteurs bedraagt tienduizend gulden. De beoordelingscommissie bestond uit Imme Dros en Veronica Hazelhoff, schrijvers van kinder- en jeugdboeken en Toin Duijx, recensent en universitair docent voor kinder- en jeugdliteratuur. Er werden door de Nederlandse en Vlaamse uitgevers 64 boeken en vijf manuscripten ter beoordeling ingestuurd. De commissie wil enkele namen noemen van auteurs die niet in aanmerking komen voor het stipendium, maar verrasten door hun veelbelovende aanpak, te weten Bart Moeyaert (uitg. Altiora) en de debutanten Rob de Barbanson (uitg. Ploegsma) en Gerard Tonen (Uitg. Sjaloom).

Niet alleen lezers, ook juryleden kunnen onderling verschillen. Bij het beoordelen van teksten komen persoonlijke opvattingen over taal, stijl, verhaalstructuur, karakters, thematiek, humor en timing sterk naar voren, elk jurylid stelt eigen prioriteiten. Bij het beoordelen van teksten die de naam kinderboek dragen, komt dan bovendien een extra probleem: is het boek geschikt voor kinderen. Niet het gemakkelijkste kriterium.

[p. 24]

De drie leden van de beoordelingscommissie zijn unaniem in hun oordeel, dat het Charlotte Köhler Stipendium 1989 moet worden toegekend aan Ted van Lieshout, voor zijn kinderboeken in het algemeen en voor zijn gedichten in het bijzonder.

Het werk van Ted van Lieshout vormt een verbindende schakel tussen literatuur voor kinderen en literatuur voor volwassenen. In zijn eigen woorden: ‘Voor mij bestaat er geen grens tussen schrijven voor kinderen of volwassenen. Mijn boeken kunnen door iedereen worden gelezen.’

De titel van zijn eerste dichtbundel. ‘Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen’ is tekenend voor Van Lieshouts thema's. Verdriet, angst, onzekerheid, dood. Het verdriet is echt, maar de hoedjes die hij er van vouwt kunnen grappig zijn.

Het is voor haar eigen bestwil dat ze eerder doodgaat
dan ik: een moeder zonder kind, daar bestaat
zelfs geen naam voor, zoals weduwe of wees.

Nou ja, voorlopig mag ze blijven leven.
Een moeder is altijd handig als er even
niemand anders is die van mij wil houden.

De angst voor het verlies van de moeder wordt gerelativeerd door de aantekening dat een verdriet waar zelfs geen naam voor is, erger is dan ellende die je wel kunt noemen.

Op subtiele wijze weet Van Lieshout in deze bundel de gemengde gevoelens over de dood onder woorden te brengen, zonder te vervallen in sentimentaliteit. Ervaringen, vaak persoonlijk, die voor kinderen invoelbaar zijn, worden in direct aansprekende beelden gevangen. ‘Ik schrijf wat ik als kind had willen lezen en wat ik als tiener had willen schrijven maar toen nog niet kon’. ‘Ik ben weliswaar een volwassene, maar gedeeltelijk ben ik ook kind gebleven’.

In zijn tweede bundel ‘Als ik geen naam had kwam ik in de Noordzee uit’ komt het onzinnige en zinnige van namen tot uiting.

Een rivier dankt haar naam
aan de oevers, want het water
stroomt anoniem voorbij.

Ook in deze bundel weer aangrijpende thema's met een diepere lading, op

[p. 25]

originele wijze en vakkundig uitgewerkt. Zijn gedichten hebben soms iets cryptisch, waardoor de lezer, kind en volwassene, steeds betrokken blijft bij de thematiek. Bijvoorbeeld het gedicht over de man, die wij misschien kinderlokker zouden noemen.

Zeg mam, er is een man buiten en ook binnen
die geen snoepjes nodig heeft, maar me aandacht
geeft en woorden zonder een spoor van straf.

Hoe kan ik weigeren? Een vreemde haast
die ongedwongen - familie is gewoonte -
mij omarmt, aait en bestaat alleen voor mij.

Jou moet ik delen. Ik ben geen kind of slaaf
meer, maar iemand met een eigen naam,
zonder dat ik het gras moet maaien voor eten.

De heldere, beeldende taal, de vloeiende ritmische zinnen en de sterke en onverwachte beelden zijn in de derde bundel, ‘Och, ik elleboog me er wel doorheen’, nog sterker.

Mam geeft mij een mep omdat mijn
kleine broertje te ver weg zit.
Hij kwam weer te laat voor het eten,
maar bracht wel zelfgeplukt onkruid
mee voor in een vaas. Zo'n joch
van zes, dat al precies weet hoe
een moeder moet. Hij, het mooiste
zoontje, zit tegenover haar; ze wil
hem in haar ogen - de lelijke zoon
moet in de buurt van haar handen.

Jaloezie, zo scherp als hier uitgedrukt, is onvergetelijk. Ted van Lieshout kijkt naar de mensen zoals een kind dat doet. Met koele ogen en soms met erbarmen.

Moeders worden vijf keer vierendertig
als het moet, terwijl ik graai
naar elk jaar dat ik te pakken krijg.
Ik maai mij door de tijd.

[p. 26]

 

Moeders willen verjaardagen overslaan

 

(op cadeautjes na) maar jaren kwijt.

 

Ik elleboog mij haar voorbij:

 

dag mam, dag kleine meid.

De beoordelingscommissie is van mening dat zij in Ted van Lieshout die veelbelovende auteur gevonden heeft, die zowel kinderen als volwassenen kan meekrijgen met zijn verhalen en gedichten.

Bio- en bibliografie van Ted van Lieshout

Ted van Lieshout werd op 21 december 1955 in Eindhoven geboren. Na zijn middelbare school verhuisde hij in 1975 naar Amsterdam, waar hij in 1980 afstudeerde als illustrator aan de Gerrit Rietveld Academie. Hij ontwierp boekomslagen voor uitgeverijen als de Arbeiderspers, Manteau en Villa en maakte tekeningen voor kranten en tijdschriften (NRC Handelsblad, Avenue en Huisarts & Praktijk).

In 1982 verschenen eerst zijn tekeningen in De blauw geruite kiel (de kinderkrant van Vrij Nederland) en later ook zijn gedichten. Vanaf 1984 schrijft hij veel toneelstukjes voor Sesamstraat. Hij verzorgt de laatste jaren hun Sinterklaas-special. De door hem gecreëerde Sesamstraat-figuur Oma werd in 1988 geïntroduceerd. Daarnaast schrijft hij toneelstukjes voor het NOS-programma Het Klokhuis.

Ted van Lieshout schreef voor Het Amstel Toneel het stuk Dubbele Dief, dat in oktober 1988 in première ging.

Sinds 1987 is hij docent tekenen en illustreren aan de Koninkljke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag.

De boeken van Ted van Lieshout verschijnen bij verschillende uitgeverijen.

De dichtbundels bij uitgeverij Leopold:

1986	Van verdriet kun je grappige hoedjes vouwen (in 1987 bekroond met een Vlag en Wimpel)
1987	Als ik geen naam had kwam ik in de Noordzee uit
1988	Och, ik elleboog me er wel doorheen (in 1989 bekroond met de Zilveren Griffel)

[p. 27]

De jeugdromans bij uitgeverij Van Goor:

1986	Raafs Reizend Theater (uitverkocht)
1987	Zondag (novelle), verscheen in de bundel Dit is echt gebeurd
1987	Luitje en de limonademoeder
1988	De allerliefste jongen van de hele wereld (in 1989 bekroond met een Vlag en Wimpel)
1989	Kind te huur
1988	Kaatje Koe bij de educatieve uitgeverij Zwijsen