Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 3

[p. 39]

Oslo, 20 september - 1 oktober 1988
Impressies van twee congressen
Jan de Zanger

Voor een gedetailleerd verslag van het 21ste congres van de IBBY in Oslo verschijnt dit nummer van het Documentatieblad (het eerste waarin het kon worden opgenomen) te laat; ik volsta daarom met het geven van een aantal persoonlijke indrukken. Voor een echt verslag kan de lezer terecht bij Elly Lems en Joke Thiel, die in Leesgoed 1989/1 op de bladzijden 19 en 20 vertellen wat zij ervaren hebben.

Het was met gemengde gevoelens, dat ik in september naar Oslo reisde. Twee congressen die zonder onderbreking op elkaar aansloten, en dan nog allebei onder een titel die weinig nieuws beloofde. Het IBBY-congres had immers als thema ‘Children's literature and the new media’ en het daaraan voorafgaande congres van Ungdomslitteraturens Forfatterlag heette kortweg ‘Writers and Readers’; dat klonk geen van beide erg origineel. Waarschijnlijk juist doordat mijn verwachtingen niet al te hoog gespannen waren, kan ik nu terugzien op geslaagde bijeenkomsten en vruchtbare discussies.

Het bestuur van de Noorse vereniging van jeugdboekenschrijvers had handig gebruik gemaakt van het feit dat het IBBY-congres in september 1988 in Oslo gehouden werd. Als mensen toch al uit alle delen van de wereld naar Noorwegen kwamen, waren er vast wel schrijvers bij die een paar dagen eerder wilden komen om aan nog een congres deel te nemen, zeker als daar nauwelijks kosten aan verbonden waren.

Dit congres van Ungdomslitteraturens Forfatterlag (ULF) werd van 23 tot en met 25 september gehouden in het schrijvershuis, dat niet alleen aan deze vereniging onderdak biedt, maar ook aan de zelfstandige verenigingen van auteurs voor volwassenen, auteurs van non-fictie, vertalers en nog wat andere instellingen die met (de verspreiding van) literatuur te maken hebben.

De deelnemers uit 22 landen waren ondergebracht bij Noorse collega's. Dat bood niet alleen het voordeel van geringe congreskosten, maar ook dat van een snelle kennismaking. Toen we op vrijdagmorgen 23 september het schrijvershuis binnenkwamen, waren we allemaal vergezeld van onze gastvrouw of -heer, die ons aan de Noorse collega's kon voorstellen, die ons op hun beurt weer aan hun gasten konden voorstellen. Nog voor de lunch van die eerste dag kenden we elkaar bijna allemaal, dat wil zeggen 35 Noorse auteurs en hun 35 gasten.

[p. 40]

Het thema van het congres, ‘Writers and Readers’, kon van alles en nog wat omvatten - en dat deed het gelukkig ook, van orale literatuur, via het nut van internationale uitwisseling door middel van vertalingen en de strijd tussen verbeelding en realiteit in de literatuur, tot de teruglopende verkoop van jeugdliteratuur die (het inkomen van) de schrijver bedreigt.

Uit mijn aantekeningen van drie drukke, maar heel bevredigende dagen vol lezingen en discussies pluk ik hier en daar wat hoogtepunten.

Van de vijf inleidingen over ‘story-telling’ maakte die van de Sámischrijfster Kerttu Vuolab de meeste indruk. De Sámi, de bevolking van wat wij Lapland noemen, hebben hun eeuwenoude eigen cultuur, die de laatste tijd in versneld tempo verloren dreigde te gaan door het opdringen van Russisch, Fins, Zweeds en Noors. Kerttu Vuolab vertelde dat zij als kind geen enkel boek bezat, maar dat ze wel beschikte over een eigen bibliotheek: haar opa, die steeds nieuwe verhalen wist te vertellen. Nu er steeds minder mensen overblijven die de kunst van het vertellen verstaan, nu dat ook minder nodig is, omdat radio en televisie die taak gedeeltelijk overnemen, nemen Sámischrijvers het op zich de oude, veelal mythologisch getinte verhalen die zij nog van hun grootouders gehoord hebben, op te schrijven. Die verhalen worden nu voorgelezen, de echte vertelkunst begint uit te sterven.

Dezelfde geschiedenis werd eigenlijk verteld door schrijvers uit Brazilië, Canada, Ierland en Sri Lanka: story-telling lééft in situaties waar het vertellen een functie heeft, omdat de luisteraars niet kunnen lezen, omdat er geen geschreven teksten voorhanden zijn, omdat het te gevaarlijk is om een tekst in uitgeschreven vorm bij zich te hebben. Het verlangen de orale literatuur in de westerse wereld nieuw leven in te blazen, doet nogal nostalgisch aan, omdat de noodzaak daartoe bij ons ontbreekt.

In de discussie naar aanleiding van de lezing van de Noorse schrijfster Mette Newth onder de titel ‘International exchange - a way of stimulating or suppressing national literature’ kwamen er nogal wat griezelig nationalistische kreten uit de zaal: de nationale literatuur dient haar eigen karakter te behouden, kinderen moeten vooral opgroeien met het cultuurgoed van hun eigen volk. De bijzonder genuanceerde stellingname van Mette Newth werd daarmee geen recht gedaan. Met de stelling van de Engelsman Robert Leeson, dat het voor kinderen in een wereld met vervagende grenzen juist goed is, als ze kennisnemen van levenswijzen en -omstandigheden van kinderen uit heel andere culturen, kon helaas lang niet iedereen zich verenigen.

Ook de inleiding van de Noor Tor Åge Bringsvaerd, ‘Realism and imagination in writing’, maakte nogal wat tongen los. Hij vertelde dat het ijs van het sociaal-realisme zich had teruggetrokken en dat er weer ruimte was voor de fantasie. Volgens hem heeft elk tijdperk behoefte aan zijn eigen

[p. 41]

sprookjes; voor het beschrijven van de werkelijkheid kun je het sprookje gebruiken, niet als een interpretatie van die werkelijkheid, maar als een werkelijkheid op zichzelf. Hij besloot met te zeggen, dat hij tijdens het schrijven niet geïnteresseerd is in het produkt, maar in het proces.

Uiteraard botsten de voorstanders van een realistische jeugdliteratuur met hun meer ‘fantastisch’ aangelegde collega's, zoals de schrijvers aan de hand van een vast schema weinig begrepen van een werkwijze waarbij je wel weet waar je terecht wilt komen, maar niet hóe je daar zult komen.

Een waarschuwing kwam er op de laatste dag van de Deense schrijfster Lisbeth Algreen. Jarenlang hebben we allemaal wat hebberig naar Denemarken gekeken, waar het leenrecht zo goed geregeld is, dat nogal wat auteurs alleen daarvan een inkomen tussen de vijftig en honderd duizend gulden genieten. Het bibliotheeksysteem is er zo goed geregeld, dat iedereen gratis elk boek kan lezen dat hij wil. Dat heeft ertoe geleid, dat 90% van de verkochte boeken door de bibliotheken zijn aangeschaft; de boekhandelverkoop bedraagt niet meer dan 10% van de verkochte boeken. Boekenbezit wordt door veel jongeren bijna als een miskenning van andere wensen opgevat. Waarom zou je ook eigen boeken hebben, als je ze altijd uit de bibliotheek kunt halen!

Maar ook Denemarken heeft een overheid die bezuinigt, onder andere op de bibliotheken, die nu minder exemplaren afnemen. Toch blijft hun aandeel 90%, want ook de boekhandel zet minder om. Het gevolg is dat de oplagen van kinder- en jeugdboeken in de laatste jaren aanzienlijk gedaald zijn, van ongeveer 4.500 naar ongeveer 2.500. De schrijvers voelen dat in hun portemonnee, of misschien kan ik in dit geval beter zeggen: aan hun bankrekening.

Het blijft natuurlijk wel een luxe-probleem. De schrijver wordt betaald naar het aantal exemplaren van zijn hand dat in de bibliotheken aanwezig is, dus zó hard zal zijn inkomen niet teruglopen. Misschien zullen sommige kinderen eens een week moeten wachten voordat zij het gewenste boek mee naar huis kunnen nemen, maar er staan nog steeds volle en prachtig geoutilleerde bibliotheken tot hun beschikking. Toch deden schrijvers - en niet alleen Denen - alsof de hele jeugdliteratuur in gevaar was...

Collega's uit Ghana, Kenya en Sri Lanka moeten op dat moment aan de kinderen uit hun landen gedacht hebben, die dikwijls niet veel anders te lezen kunnen krijgen dan een Engels boekje dat in Engeland onverkoopbaar was!

Op de avond van die laatste dag waren alle discussies vergeten: Thormod Haugen nodigde het hele gezelschap uit bij hem thuis te komen om te eten, te drinken en te praten, een ideale gelegenheid om eens te ontdekken welke overeenkomsten er waren, in plaats van de nadruk te leggen op de tegenstellingen. Ik heb daar in ieder geval een zwarte nicht aan overgehouden,

[p. 42]

want Juline Sackey uit Ghana vertelde me vol trots dat ze een verre Nederlandse voorvader heeft; ik heb dat nooit zo gevoeld, maar zij beschouwde het als iets om heel trots op te zijn.

Tijdens het IBBY-congres merkten we pas ten volle hoezeer het ULF-congres geslaagd was: bij de discussies steunden we elkaar, in de pauzes zochten we elkaar op, want ook zonder gemeenschappelijke voorouders waren we een beetje familie van elkaar geworden.

Het IBBY-congres was georganiseerd door de vijf samenwerkende IBBY-secties van de Noordse landen, IJsland, Noorwegen, Zweden, Finland en Denemarken; het werd gehouden in het luxueuze conferentieoord Soria Moria, hoog boven de stad gelegen. Voor mij betekende dat, dat ik elke morgen op een ondergronds station in de sneltram stapte, die buiten het centrum boven de grond kwam en me met verrukkelijke vergezichten naar boven bracht. Tegen die tijd was ik dan ook wakker genoeg om de inleidingen over de relaties tussen jeugdliteratuur en de nieuwe media te volgen en er ook nog iets van op te steken.

Maar veel belangrijker dan lezingen en discussies was voor de aanwezige Nederlanders natuurlijk de uitreiking van de Hans Christiaan Andersenmedaille aan Annie M.G. Schmidt. De plechtigheid vond plaats in de aula van de universiteit in het centrum van Oslo en het bleef een plechtige bedoening, tot Astrid Lindgren, die de medailles aan Annie Schmidt als schrijfster en aan Dusan Kallay als illustrator zou uitreiken, het podium beklom. Zij doorbrak alle vormelijkheid (met een kroonprinses op een zetel midden in het middenpad, recht voor het toneel) door Annie Schmidt op een directe, persoonlijke manier toe te spreken, waarna Annie Schmidt zelf de show stal door een dankwoord in de vorm van een brief aan H.C. Andersen èn een antwoordbrief van Andersen aan haar (zie Leesgoed 1989/1).

Als je als Nederlandse IBBY-sectie een aantal jaren geen kandidaten voor de Andersen-medaille hebt kunnen stellen, omdat je niet aan je financiële verplichtingen hebt kunnen voldoen, is het een heerlijk gevoel, als je eerste kandidaat ook meteen in de prijzen valt.

Bij een congres over jeugdliteratuur en de nieuwe media lag het voor de hand, dat film, video en dia's bij de presentaties een belangrijke rol zouden spelen. En dat ging bij de allereerste presentatie al mis. De hilariteit was groot, toen het begin steeds langer uitgesteld moest worden, omdat de apparatuur niet werkte.... Gelukkig was die slechte start niet kenmerkend voor het congres als geheel. Zowel wat de organisatie als wat de inhoud van het gebodene betreft, waren het meer dan geslaagde dagen, met interessante lezingen, leerzame excursies, onder andere naar het IBBY Documentatiecentrum voor boeken voor gehandicapte kinderen, waar Tordis Orjasacter in

[p. 43]

haar lezing op het gevaar wees dat gehandicapte kinderen door de ontwikkelingen op het gebied van de nieuwe media nog meer geïsoleerd raken dan ze toch al zijn.

En natuurlijk waren er de wandelgangontmoetingen en het avondlijke napraten in Oslose kroegen, waar oude contacten werden vernieuwd, waar nieuwe contacten werden gelegd, en waar verschrikkelijk veel werd gepraat over kinder- en jeugdboeken - en eigenlijk niet zoveel over die nieuwe media.