Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 3

[p. 14]

TV-opvoeding thuis
Marcel W. Vooijs

Ouders zijn bij uitstek degenen die invloed uitoefenen op hoe kinderen met de televisie omgaan. De kijkgewoonten die ouders er op nahouden en de wijze waarop zij op programma's reageren, staan model voor het mediumgebruik van het kind. Maar daarnaast hebben ouders ook de mogelijkheid bewust en doelgericht invloed uit te oefenen. In de eerste plaats door in te grijpen in hoe lang kinderen naar de televisie kijken en wat zij zien. Maar ook door kinderen te helpen bij het begrijpen en beoordelen van de informatie die via de televisie wordt verstrekt.

Wat ouders kunnen doen

Blijkens een reeks experimentele studies, waarvan Vooijs (1987) een overzicht geeft, kunnen ouderlijke begeleidingsactiviteiten met succes worden ontplooid.

In de eerste plaats kunnen ouders door mee te kijken, interesse te tonen en uitleg te geven, het kinderlijk begrip van het vertoonde versterken en de leereffecten van educatieve programma's verhogen. Dit blijkt onder meer uit studies naar de effecten van Sesamstraat. In geval de ouders bij dit programma meekijken, staken kinderen meer van het programma op. Het is mogelijk dat het meekijken op zich en de interesse die ouders voor het programma aan de dag leggen, het leereffect verhogen. Daarnaast kan het rechtstreeks stimuleren van kinderen om antwoord te geven op in het programma gestelde vragen en om actief mee te doen de leereffecten bevorderen.

In de tweede plaats kunnen ouders door tijdens het kijken het geziene te becommentariëren de houding van kinderen tegenover het vertoonde beïnvloeden, en daarmee ook de uitwerking van de beelden op het gedrag. Zo liet een experiment zien dat kinderen die een video-opname van Batman begeleid door een afwijzend commentaar van een volwassene zagen, zich na afloop van de film minder gunstig over de geziene agressieve acties uitlieten, vergeleken met kinderen die tijdens het kijken een neutraal commentaar hoorden. Uit een

[p. 15]

analoog experiment waarin kinderen geconfronteerd werden met een roldoorbrekend TV-programma (waarin de man kookte en de vrouw technische karweitjes voor haar rekening nam), kwam naar voren dat kinderen bij een instemmend commentaar positiever tegenover niet-traditionele sekserollen stonden dan bij een neutraal commentaar.

Tenslotte kunnen ouders door commentaar en hun aanwezigheid de emotionele reacties van kinderen op angstwekkende beelden terugbrengen. Met name bij films die al te hevige angstreacties dreigen op te roepen, haasten veel ouders zich op te merken dat het ‘maar een film is’. Dat dergelijke opmerkingen inderdaad effect sorteren, blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek naar de effecten van commentaar bij een film over de pijnlijke initiatieriten bij een inheemse Australische stam, waarin onder andere een besnijdenis met stenen messen was te zien. Het gesproken commentaar bij de film werd gevarieerd en tijdens het kijken werd de emotionele reactie aan de hand van de galvanische huidreactie gemeten. Bij een afstandelijk en bagatelliserend commentaar was de emotionele reactie duidelijk geringer dan bij een commentaar waarin het pijnlijke van de operatie werd benadrukt. Om de emotionele betekenis van het geziene te veranderen, behoeven ouders niet per se iets te zeggen. Blijkens verschillende studies kunnen ouders louter en alleen door hun aanwezigheid de emotionele reactie op angstwekkende beelden temperen.

Hoewel ouders met succes hun kind bij het kijken kunnen begeleiden, is natuurlijk de vraag wat ouders feitelijk aan TV-opvoeding doen en hoe zij überhaupt over de rol van televisie in de socialisatie van het kind denken. In Nederland is hiernaar zelden onderzoek gedaan, een omissie waarin een recent onderzoek van Van Lil en Vooijs (1989) tracht te voorzien. Dit onderzoek werd uitgevoerd bij een representatieve steekproef van bijna 1000 ouders van kinderen in de leeftijd van 3 t/m 16 jaar. In het hierna volgende wil ik de belangrijkste bevindingen en conclusies uit dit onderzoek bespreken.

Opvattingen van ouders

In mondelinge interviews werden de ouders in de eerste plaats gevraagd naar hun opvattingen over televisie. Onder meer werd gevraagd naar de denkbeelden die zij huldigen met betrekking tot de hoeveelheid tijd die kinderen aan televisie kijken (en andere media) besteden. Het blijkt dat de meeste ouders geen veranderingen wensen in de tijd die kinderen aan de televisie en andere media besteden, maar dat geldt niet voor alle ouders. Ongeveer een derde van de ouders heeft bezwaar tegen de tijd die kinderen aan TV/video-kijken besteden, en meent dat hun kind minder tijd voor het beeldscherm zou moeten

[p. 16]

doorbrengen. Een iets kleinere groep (17%) meent dat ook aan een ander pikturaal medium, de strips, minder tijd zou moeten worden besteed. Over de gedrukte media bestaan tegenovergestelde opvattingen. Volgens bijna 40% van de ouders zouden kinderen meer tijd aan het lezen van boeken, kranten en tijdschriften moeten besteden. Met name ouders van oudere kinderen blijken onvrede te hebben met het mediumgebruik van hun kind. Bovendien hebben ouders die onvrede hebben met de tijd die het kind aan de media besteedt hiervoor goede gronden. Kinderen die volgens hun ouders te veel tijd aan de televisie en stripboeken besteden, besteden ook feitelijk relatief veel tijd aan deze media. Omgekeerd blijkt dat kinderen die volgens hun ouders te weinig tijd aan het lezen van boeken besteden, hieraan ook feitelijk weinig tijd besteden.

Gevraagd naar de positieve en negatieve aspecten van televisie, blijken de meeste ouders (56%) de positieve kanten van de televisie belangrijker te vinden dan de negatieve kanten. Voor een kleine minderheid van de ouders (13%) zijn de nadelen van televisie groter dan de voordelen, terwijl ongeveer een kwart de positieve en negatieve kanten even belangrijk vindt.

Verschillende voor- en nadelen van televisie kijken worden door ouders genoemd, zie tabel 1.

Tabel 1: Genoemde voor- en nadelen van televisie (% ouders)
Voordelen	%	Nadelen	%
Lezen	74	Agressie	66
Ontspanning	48	Afstomping	31
Blikverruiming	35	Slaaptekort	20
Anders	2	Anders	6
Weet niet, geen	4	Weet niet, geen	8

De meeste ouders zien de kennis die kinderen opdoen via de televisie (leren) als een positief punt. De ontspanning die televisie kijken kinderen biedt, is in de ogen der ouders ook een belangrijk voordeel, gevolgd door de blikverruiming waartoe televisie kijken kan leiden. Veel ouders noemen agressie als het belangrijkste negatieve aspect van televisie voor kinderen. Naast agressie worden afstomping, waaronder tevens overbelasting en luiheid is begrepen, en te laat naar bed gaan als nadelen van televisie kijken genoemd.

[p. 17]

Naast deze nadelen vinden veel ouders ook dat de televisie eerder als een stoor- dan als een beeld- en geluidszender werkt. Bijna de helft van de ouders (47%) vindt dat televisie kijken afleidt van het huiswerk maken en 21% vindt dat het nadelig kan zijn voor de schoolprestaties. Een en ander wordt met name over de oudere kinderen gezegd. De meeste ouders (71%) vinden dat televisie kijken wel eens het gezinsleven verstoort.

TV-opvoedingsgedrag

Daarnaast werd in het onderzoek van Van Lil en Vooijs aan de ouders gevraagd in hoeverre zij toezicht houden op het kijkgedrag van het kind en met hun kind kijken naar en praten over televisieprogramma's.

Het toezicht dat ouders op het kijkgedrag uitoefenen is sterk afhankelijk van de leeftijd van het kind. Tot aan het achtste jaar vraagt ruim 60% van de kinderen nog meestal toestemming om te mogen kijken; op hogere leeftijden neemt het percentage kinderen dat toestemming vraagt snel af. Van de 9- tot 11-jarige kinderen vraagt nog maar 37% toestemming en van de 12- tot 16-jarigen 21%. Voor ongeveer de helft van de kinderen bestaan er programma's waar expliciet een verbod op rust. Dramaproducties met agressie en/of sex worden het vaakst door een ouderlijk verbod getroffen (20%), gevolgd door griezelfims (13%). Opmerkelijk is dat ook jeugdprogramma's wel eens door een ouderlijk veto worden getroffen. Redenen om niet te mogen kijken zijn meestal inhoudelijk van aard: ‘niet geschikt’, ‘te jong’, ‘eng’, ‘grove taal’, en ‘geweldsbeelden’.

Het toezicht op het kijkgedrag blijkt ook samen te hangen met sociaal milieu. In de lagere milieus vragen de kidneren het minst vaak toestemming om te mogen kijken en bij deze kinderen komt het ook iets minder vaak voor dat zij een programma niet mogen zien.

De meeste ouders achten het belangrijk om samen met hun kinderen naar de televisie te kijken. De opvatting dat meekijken belangrijk is, hangt wel sterk samen met de leeftijd van de kinderen, zie tabel 2 op de volgende bladzijde.

Hoe jonger de kinderen hoe vaker ouders zeggen dat meekijken belangrijk is. In de hogere milieus wordt meekijken belangrijker gevonden dan in de lagere milieus. Tussen het belang dat aan meekijken wordt gehecht en de praktijk bestaat echter een controverse. Terwijl ouders van kinderen van 3-11 jaar in meerderheid zeggen meekijken belangrijk te vinden, komt slechts een minderheid hier nauwelijks aan toe. Bij de 12-16 jarigen is daarentegen het aantal ouders dat feitelijk meekijkt groter dan het aantal ouders dat meekijken belangrijk vindt. Kennelijk kijkt men in dit geval mee uit gedeelde interesse en

[p. 18]

Tabel 2: Percentage ouders dat meekijken belangrijk vindt, c.q. in praktijk brengt en met hun kinderen over televisie praat, uitgesplitst naar leeftijd van het kind en SES
	Meekijken is belangrijk (%)	Kijkt meestal mee (%)	Praat wel eens over TV (%)
leeftijd
3 - 5	73	48	80
6 - 8	69	37	74
9 - 11	51	46	76
12 - 16	37	48	72
SES
laag	42	47	67
midden	57	45	79
hoog	59	43	81

niet vanuit pedagogische motieven.

Hoewel de meeste ouders feitelijk niet met hun kinderen meekijken, zeggen de meeste ouders wel eens met hun kinderen over televisieprogramma's te praten. Maar ook het praten over televisieprogramma's is enigszins afhankelijk van leeftijd. Met klimmende leeftijd van de kinderen wordt iets minder frequent over de televisie gepraat, zie tabel 2. Bovendien blijkt dat in hogere sociale milieus ouders vaker met kinderen over televisie praten. Overigens zien de kinderen zelf hun ouders niet als de belangrijkste gesprekspartners. Alleen kleuters praten het vaakst met hun ouders over de televisie. Voor 6 tot 8-jarigen zijn vriendjes en vriendinnetjes in dit opzicht even belangrijk als hun ouders, en in de leeftijden daarboven wordt in toenemende mate bij voorrang met leeftijdgenoten over televisieprogramma's gepraat.

In het onderzoek van Van Lil en Vooijs zijn tenslotte de opvattingen van ouders in verband gebracht met hun TV-opvoedingsgedrag. Hoewel de gevonden verbanden zwak waren, bleken ouders die zich bezorgd maken over de ongunstige invloed van de televisie op kinderen, gemiddeld genomen, meer geneigd om toezicht op het kijkgedrag van kinderen uit te oefenen, in de zin dat kinderen toestemming moeten vragen om te mogen kijken en sommige programma's niet mogen zien. Daarentegen bleken ouders die sterk overtuigd zijn van de positieve rol die televisie in het leven van kinderen speelt, zich te

[p. 19]

onderscheiden doordat zij frequenter met hun kind over televisieprogramma's praten.

Conclusies

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat ouders een belangrijke invloed kunnen uitoefenen op het kijkgedrag van hun kind. Behalve het aan banden leggen van de tijd die kinderen aan televisie kijken besteden, kunnen zij door mee te kijken, zaken uit te leggen, uitingen van instemming en afkeuring of andersoortig commentaar bij een programma het begrip en de beoordeling van TV-programma's beïnvloeden.

Het belang dat ouders zelf aan TV-opvoedingsactiviteiten hechten en de mate waarin zij feitelijk het kind bij het kijken begeleiden, blijkt sterk af te hangen van de leeftijd van het kind. Naarmate het kind jonger is, wordt vaker gevraagd om toestemming, hechten ouders meer belang aan meekijken, praten zij vaker met het kind over de televisie. In feite vindt TV-opvoeding in hoofdzaak bij basisschool-kinderen en vooral de groep tot 9 jaar plaats.

Behalve door de leeftijd van het kind wordt het TV-opvoedingsgedrag van ouders bepaald door sociaal milieu. Alleen het feitelijk meekijken, waarvan we eerder zagen dat dit geen TV-opvoeding hoeft in te houden, komt in lagere sociale milieus het meest voor, mogelijk omdat in dit milieu relatief veel gekeken wordt, waarmee ook de kans op samen kijken toeneemt.

Wat ouders aan TV-opvoeding doen, blijkt enigszins samen te hangen met de opvattingen die ouders over de televisie huldigen. Ouders die sterke negatieve invloeden aan de televisie toeschrijven, zijn meer geneigd toezicht op het kijkgedrag van kinderen te houden, terwijl ouders die de televisie een sterke positieve invloed toedichten vaak met hun kind over de televisie praten. Blijkbaar zijn ouders die van het ‘goede’ van de televisie overtuigd zijn eerder bereid met het kind over de televisie van gedachten te wisselen. Wellicht is een mogelijke manier om ouders voor deze vorm van TV-opvoeding te interesseren, hen van de positieve kanten van het televisiegebruik van kinderen te overtuigen.

Referenties

Van Lil, J.E., & Vooijs, M.W. (1989). TV-opvoeding in het gezin. Massacommunicatie, 17(1), 37-47.

Vooijs, M.W. (1987). TV-opvoeding. Lisse: Swets & Zeitlinger.