Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 3

[p. 5]

De invloed van televisie kijken op het lezen van boeken
T.H.A. van der Voort

Er is een toenemende ongerustheid dat de leescultuur door de oprukkende beeldcultuur in het gedrang komt. Een ongerustheid die sterk leeft onder uitgevers. Hun gevoelens werden haarfijn aangevoeld door een Zwitsers beeldend kunstenaar, die enkele jaren terug een zogenoemde cultigator op de Frankfurter Buchmesse installeerde. Een meters hoog monster dat tot groot genoegen van de omstanders aan de lopende band televisietoestellen tot gruzels vermaalde.

Over de invloed van de televisie op het lezen van boeken zijn verschillende theorieën in omloop. Die theorieën zal ik kort bespreken. Daarnaast geef ik een beeld van wat op basis van internationaal onderzoek over de invloed van televisie op het lezen van boeken kan worden gezegd. Tot slot sta ik stil bij de resultaten van een onderzoek dat wij onlangs samen met de Afdeling Kijk- en Luisteronderzoek van de NOS uitvoerden.

Tegengestelde theorieën

De gangbare theorieën over de invloed van televisie kijken op het lezen van boeken kunnen grofweg in twee typen worden ondergebracht. Volgens de aanhangers van de zogeheten stimulatietheorieën bevordert televisie kijken het lezen van boeken, terwijl aanhangers van reductietheorieën juist menen dat televisie kijken het vrijetijdslezen vermindert. Een raadselachtig gegeven, want hoe is het mogelijk dat er verstandige mensen zijn die bij hoog en bij laag volhouden dat de televisie het lezen van boeken begunstigt, terwijl een andere groep het tegenovergestelde beweert?

De sleutel van dit raadsel ligt mijns inziens in het feit dat de televisie naast elkaar verschillende rollen speelt, waarvan sommige geacht mogen worden het lezen te bevorderen en andere het lezen in de weg kunnen staan. De meningsverschillen ontstaan doordat men bij zijn standpuntbepaling over de invloed van televisie slechts één specifieke rol voor ogen neemt, onder verwaarlozing van de overige rollen. Voorstanders van een stimulatietheorie zien de televisie uitsluitend in haar rol van informatieverschaffer. Zij

[p. 6]

benadrukken dat het televisie-aanbod onderdelen bevat die interesse voor boeken kunnen wekken. Voorstanders van een reductietheorie nemen twee andere rollen van de televisie voor ogen. Sommigen benadrukken de informatieverwerkingservaring die televisie kijken biedt, en menen dat het tot informatieverwerkingsgewoonten leidt die het lezen in de weg zitten. Anderen zien televisie kijken als een activiteit die tijd opsnoept, waaronder tijd die anders aan lezen zou zijn besteed.

Vermoedelijk hebben de vertegenwoordigers uit beide kampen gelijk, en kan de televisie langs de ene weg het lezen bevorderen en langs andere wegen het lezen hinderen. De beslissende vraag is dan welke van deze twee tegengestelde bewegingen het sterkst is.

Stimulatiehypothesen

De gedachte dat televisie kijken het lezen bevordert, wordt op twee manieren verdedigd. In de lezen-van-het-scherm-hypothese wordt gewezen op de grote hoeveelheid tekst die kinderen via het lezen van ondertitels in buitenlandse televisieproducties tot zich nemen. Op zichzelf is dit argument valide, en ik heb wel eens ruwweg geschat dat een kind door twee films per dag te bekijken in een week tijd de tekst van een heel boek heeft gelezen. Maar die vaststelling neemt de vrees niet weg dat kinderen onder invloed van de televisie minder boeken gaan lezen.

Volgens de boekpromotie-hypothese stimuleert de televisie het lezen door de uitzending van films waarvan een boekversie bestaat, en door in programma's aandacht aan boeken te geven. Vaststaat dat de televisie via dergelijke programma's invloed op de leesvoorkeur van kinderen uitoefent: de televisie zorgt ervoor dat bepaalde titels vaker gekocht, geleend en gelezen worden. Maar het is niet aangetoond dat kinderen hierdoor ook meer boeken gaan lezen. De ‘leeswinst’ geboekt doordat titels die op de televisie aan bod komen meer worden gelezen, kan immers weer ongedaan worden gemaakt doordat andere titels minder frequent worden gelezen.

Reductiehypothesen

Er is een zestal reductiehypothesen in omloop. Drie daarvan zijn zeer speculatief, en er zijn nauwelijks aanwijzingen dat zij opgaan. Dat geldt voor de debiliseringshypothese, waarin gesteld wordt dat televisie de kwaliteit van het denken ondergraaft, hetgeen zou resulteren in problemen bij het begrijpen van teksten, zodat men een boek al gauw terzijde legt. Bekend is dat zware kijkers gemiddeld dommer zijn, maar er is geen evidentie waaruit blijkt dat de televisie daarvan de oorzaak is.

[p. 7]

Evenmin bestaan er veel aanwijzingen voor de juistheid van een neuropsychologische variant van de debiliseringshypothese, waarin televisie kijken met de functionele specialisatie van de hersenhelften in verband wordt gebracht. In die visie wordt de rechter-hersenhelft, die gespecialiseerd is in het verwerken van visuele en ruimtelijke informatie, zozeer door televisie kijken gestimuleerd dat de gebruikelijke dominantie van de linker-hersenhelft, die de verwerking van taal reguleert, wordt aangetast, met het gevolg dat het vermogen om taaluitingen te verwerven wordt aangetast.

Ook de anti-school-hypothese is zeer speculatief. Volgens deze hypothese verwachten kinderen van de school, ingegeven door de prettige ervaringen die zij voor de televisie hebben opgedaan, dat de lessen even amusant zijn als de televisie. Omdat dit zelden het geval is, zouden kinderen hun enthousiasme voor de school en met de school verbonden activiteiten als het lezen verliezen, met het gevolg dat zij minder lezen.

Iets meer plausibel is de passiviteitshypothese. Volgens deze hypothese maakt televisie kijken kinderen geestelijk ‘lui’. Verondersteld wordt dat kinderen televisie-informatie met weinig geestelijke inspanning verwerken, en op geleide van hun televisie-ervaring in andere informatieverwerkingstaken, waaronder het lezen, eenzelfde geringe hoeveelheid mentale inspanning investeren. Omdat lezen relatief veel inspanning vergt, zouden kinderen minder snel een boek oppakken. Dat kinderen met weinig mentale inspanning televisie kijken is blijkens onderzoek niet waar. Maar wel is aangetoond, zij het vooralsnog alleen bij twaalfjarigen en ouderen, dat televisie kijken minder mentale inspanning vergt dan lezen. Het is denkbaar dat kinderen hun ervaring van het lagere niveau van mentale inspanning dat door televisie kijken wordt vereist naar het lezen generaliseren. Maar dat is nog niet onderzocht.

Een verwante hypothese, de concentratie-verminderingshypothese, stelt dat televisie kijken weinig tijd voor reflectie overlaat, met het gevolg dat het concentratievermogen van kinderen wordt aangetast. Hierdoor zouden kinderen het lezen minder lang volhouden. Of de televisie inderdaad het concentratievermogen van kinderen aantast, is niet rechtstreeks onderzocht. Wel is in enkele onderzoekingen gevonden dat televisie kijken kan leiden tot een vermindering van de tijd die kinderen bereid zijn in het oplossen van een intellectuele taak te steken.

Tenslotte stelt de verdringingshypothese dat de televisie tijd in beslag neemt die - als er geen TV was geweest - in andere activiteiten, waaronder het lezen, zou zijn gestopt. Vooral het lezen van strips zou door de televisie verdrongen worden, omdat het lezen van strips in dezelfde behoefte voorziet als televisie kijken.

[p. 8]

Internationaal onderzoek

Het verband tussen televisie kijken en lezen is in vier typen onderzoekingen nagegaan. Blijkens onderzoek uitgevoerd tijdens de introductiefase van de televisie, ging de komst van de televisie gepaard met een vermindering van de tijd die kinderen aan het lezen van boeken en strips besteedden, zij het dat het lezen van boeken zich op termijn herstelde. Deze onderzoekingen zijn lange tijd aangehaald om aan te geven dat de invloed van de televisie wel meevalt, omdat alleen de strips onder de televisie zouden lijden. Bedacht moet echter worden dat de bevindingen uit die onderzoekingen niet voor nu hoeven te gelden, omdat het ging om kinderen die ten tijde van de komst van de televisie reeds ontwikkelde leesgewoonten hadden. Bovendien was tijdens de beginfase het televisieaanbod en daarmee ook de kijktijd lager dan thans het geval is.

Blijkens kijktijdreductie-experimenten, waarin de televisie gedurende een bepaalde periode de deur wordt uitgedaan of de kijktijd aan banden wordt gelegd, gaat het lezen tijdens het experiment omhoog en na afloop weer omlaag.

Ook tijdreeksonderzoek doet vermoeden dat televisie kijken het lezen kan verminderen. Blijkens een in 1975, 1980 en 1985 door het Sociaal Cultureel Planbureau uitgevoerd onderzoek, zijn jeugdigen van 12-19 jaar in het betreffende decennium meer televisie gaan kijken en minder gaan lezen. Vooral de tijd besteed aan het lezen van boeken liep sterk terug: van 2,1 uur per week naar 1,3 uur. Hoe dit bij kinderen jonger dan 12 jaar zit, is onbekend.

De reductiehypothese krijgt echter weinig steun van correlatieve studies, waarin is nagegaan of kinderen die veel televisie kijken minder lezen dan kinderen die minder lang voor de buis zitten. Meestal werd geen verband gevonden. Deze onderzoekingen zijn echter vaak slecht opgezet:

-	er worden te grove schattingen van de kijk- en leestijd gehanteerd;
-	er wordt geen onderscheid gemaakt naar typen leesmateriaal (boeken, strips, kranten en tijdschriften);
-	er wordt niet gekeken naar hoe het verband bij deelgroepen van kinderen uitvalt.

Vanwege de grove opzet laten deze onderzoekingen geen wetenschappelijke conclusies toe.

In aanmerking nemend dat de drie eerst besproken onderzoekstypen wel op een reductie-effect wijzen, is vooralsnog de reductiehypothese het meest plausibel.

Nederlandse studie

In samenwerking met de Afdeling Kijk- en Luisteronderzoek hebben wij een

[p. 9]

studie uitgevoerd naar de tijd die Nederlandse kinderen uit de groepen 3 tot en met 8 van de basisschool en de eerste vier klassen van het voortgezet onderwijs aan televisie kijken en lezen besteden. Een representatieve steekproef van kinderen van 6-16 jaar (N = 834) hield gedurende een week een 24-uursdagboekje bij waarin alle activiteiten werden vastgelegd, onder andere de tijd besteed aan televisie kijken, boeken lezen, stripboeken lezen en aan het lezen van kranten en tijdschriften.

Leestijd

Ik bespreek een deel van de resultaten. Figuur 1 laat zien hoe de leestijd zich met leeftijd ontwikkelde. De totale leestijd varieerde weinig met leeftijd: de kinderen uit groep 3-5 van de basisschool lazen gemiddeld per dag ongeveer

Figuur 1:
Ontwikkeling leestijd met leeftijd

[p. 10]

23 minuten en de twee oudere leeftijdsgroepen ongeveer een half uur. Anders dan vaak wordt verondersteld, bevatte het onderzoek geen aanwijzing dat het vrijetijdslezen van boeken met name in de hoogste klassen van de basisschool een hoge vlucht neemt. Het lezen van stripboeken en van bladen was echter wel leeftijdsafhankelijk. Met klimmende leeftijd nam de tijd besteed aan het lezen van kranten en tijdschriften (‘bladen’) toe, van minder dan 2 minuten per dag in de vroege schooljaren tot ruim 8 minuten in de beginjaren van het voortgezet onderwijs. Ook de leestijd van stripboeken nam gedurende de basisschool-periode toe. In de drie hoogste klassen van de basisschool werd aan het lezen van stripboeken ongeveer 10 minuten per dag besteed. Maar in de beginjaren van het voortgezet onderwijs taande de belangstelling voor strips duidelijk, en werden er per dag nog slechts 5 minuten voor het lezen van stripboeken uitgetrokken.

Behalve met leeftijd hing de leestijd ook samen met geslacht, hetgeen - voor boek en strip - te zien is in Figuur 2. De meisjes bleken gemiddeld twee keer

Figuur 2:
Ontwikkeling leestijd met leeftijd per geslacht

[p. 11]

zoveel tijd voor het lezen van boeken uit te trekken als de jongens! Daar stond tegenover dat de jongens, met name in de basisschool-periode, weer wat meer tijd voor stripboeken uittrokken, hetgeen het verschil in leestijd weer wat verkleinde.

TV-kijken en lezen

Evenals in voorgaande correlatieve studies werd geen algemeen verband tussen de tijd besteed aan televisie kijken en lezen gevonden. Op het moment dat we dieper groeven, werden echter alsnog verbanden zichtbaar. Met name bleek de relatie tussen televisie kijken en het lezen van boeken er verschillend voor jongens en meisjes uit te zien (zie Figuur 3). Bij de meisjes zat het televisie kijken het lezen van boeken geheel niet in de weg: de ‘zware kijkers’ onder

Figuur 3:
Verband tussen tijd besteed aan TV kijken en boeken lezen, voor jongens en meisjes

[p. 12]

hen (kijktijd meer dan 2 uur per dag) staken zelfs nog iets meer tijd in het lezen van boeken dan de ‘gemiddelde kijkers’ (kijktijd tussen 1 en 2 uur per dag). Maar deze verschillen in leestijd waren in statistisch opzicht verwaarloosbaar. Een reductie-effect van de televisie op het lezen van boeken bleek zich alleen bij de jongens voor te doen. Terwijl de lichte kijkers onder de jongens ongeveer 14 minuten per dag met het lezen van boeken doorbrachten, trokken de zware kijkers slechts ongeveer 7 minuten voor het lezen van boeken uit.

Daarnaast viel het verband tussen televisie kijken en boeken lezen voor leerlingen van verschillende typen voortgezet onderwijs anders uit (zie Figuur 4). Van een negatief verband was vooral bij de VWO-leerlingen sprake. Terwijl de lichte kijkers onder de VWO-leerlingen 40 minuten aan boeken lezen besteedden, bedroeg de leestijd voor boeken onder de gemiddelde en zware kijkers onder hen slechts resp. 24 en 11 minuten.

Figuur 4:
Verband tussen tijd besteed aan TV kijken en lezen, voor 3 typen VO-leerlingen

[p. 13]

Een ander opmerkelijk resultaat was dat de tijd besteed aan het lezen van stripboeken omhoog ging naarmate kinderen meer televisie keken! Een bevinding die haaks staat op het onderzoek uitgevoerd tijdens de introductiefase van de televisie.

Conclusies

Afgaand op ons onderzoek staat het televisie kijken het lezen van stripboeken in het geheel niet in de weg, en lijkt de televisie het lezen van strips juist te bevorderen. Een mogelijke verklaring is dat thans een groot aantal tekenfilms op de televisie wordt uitgezonden dat ook in schriftelijke vorm bestaat. De televisie kan kinderen ‘lekker maken’ om ook de schriftelijke versies te gaan lezen. Eenzelfde werking kan uitgaan van de zeer populaire jeugdserie ‘Wordt Vervolgd’.

Ons onderzoek suggereert dat televisie kijken met name bij jongens het lezen van boeken in de weg kan zitten. Dat was anders dan ik verwachtte. Tevoren had ik bedacht dat juist meisjes onder invloed van veel televisie kijken minder boeken zouden gaan lezen. In vergelijking met jongens lezen meisjes immers veel, zodat er bij hen iets te verdringen valt. Dat blijkt een misverstand te zijn. Een mogelijke verklaring voor het feit dat meisjes zich door de televisie niet van het lezen van boeken laten afbrengen, is dat het boek meisjes meer mogelijkheden tot identificatie biedt dan de televisie. Terwijl in het televisieaanbod de meeste en vaak ook de aantrekkelijkste rollen voor mannen zijn weggelegd, worden meisjes door het grote aanbod van specifieke meisjesboeken aanzienlijk beter op hun wenken bediend.

De uitkomst dat veel televisie kijken vooral bij VWO-leerlingen gepaard gaat met minder boeken lezen, hadden we wèl verwacht. VWO-leerlingen vormen een groep waarin gemiddeld genomen veel gelezen wordt, zodat er ook iets valt te verdringen.

De vermelde uitkomsten stammen uit een onderzoek dat op één tijdstip in de tijd is gehouden. Sterkere conclusies kunnen worden getrokken uit longitudinaal onderzoek waarin dezelfde groep kinderen gedurende meerdere jaren wordt gevolgd. Een dergelijk onderzoek zullen we binnenkort met steun van NWO uitvoeren.