Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 23]

Het illustreren van sprookjes.
Toin Duijx, Lydia Postma & Margriet Heymans

De sprookjesverzameling van de gebroeders Grimm is al tijden een inspiratiebron voor illustratoren. Over de herkomst van de sprookjes is veel geschreven. Annerieke Freeman stelt in haar zeer interessante bijdrage aan En nu over jeugdliteratuur (deel 1 in 1986/3; deel 2 in 1986/5): ‘De verzameling sprookjes is dus niet afkomstig van eigen veldonderzoek, maar uit schriftelijke bronnen en van geletterde informanten, deels van franse afkomst, deels nog steeds franssprekend en alleen uit de kring van familie en bekenden. Daarnaast laat vergelijking van de manuscripten met de gedrukte teksten in verschillende uitgaven zien dat alle sprookjes met de jaren in lengte toenemen en dat er geen sprake is van het zorgvuldig bewaren van de oorspronkelijke versie (die overigens ook niet zo oorspronkelijk was).’ Iemand die deze om- en vervorming van de sprookjes aan den lijve wil meemaken, kan terecht in het boekje: De ongeschminkte Grimm, de oudste versie van de sprookjes voor kind en gezin naar het Ölenbergse handschrift van Patricia van Reet (Infodok, Leuven, 1983).

Illustraties in kinderboeken kunnen verschillende functies hebben. Zij kunnen tekstondersteunend zijn, en soms nemen zij een geheel eigen plaats in. Sprookjes hebben zich altijd tot een breder publiek gericht. Sprookjes waren niet alleen voor kinderen bedoeld, maar zijn in de loop der jaren geworden tot kinder- en jeugdliteratuur. Dat hierbij veel van het oorspronkelijke sprookje verloren is gegaan is bekend. Sprookjes zijn geen kinderverhalen maar mensenverhalen. Hetgeen in een sprookje naar voren wordt gebracht is algemeen menselijk en richt zich niet tot leeftijd, sekse of afkomst. Volgens Rolien Hanekroot (Leestekens, 2 (1981), 3) is ‘de functie van sprookjesillustraties een enigszins andere dan die van illustraties bij kinderverhalen, hetgeen verband houdt met verschillen van inhoud van vorm tussen deze beide’. De hoofdpersoon in een kinderboek is (of zou het in ieder geval moeten zijn) een herkenbaar personage. De mogelijkheid tot een directe identificatie met deze hoofdfiguur is aanwezig. De hoofdpersoon vertoont activiteiten die de lezer niet vreemd voorkomen. In sprookjes hebben de personages vaak een karakter dat een afspiegeling is van een bepaalde eigenschap: onnozel, angstig, sluw, geniepig etc. Dit verschil zou de oorzaak kunnen zijn van een vrijere vorm van illustreren. Sprookjesillustraties hoeven niet zo zeer tekstuitbreidend, dan wel sfeerondersteunend te zijn. Rolien Hanekroot besluit haar bijdrage met een aantal functies van illustraties bij sprookjes. Allereerst is de sfeerondersteuning van groot belang. Vervolgens een verdieping van bepaalde begrippen die naar voren komen in het sprookje, direct gekoppeld aan een intensivering van de daarin vervatte emotie. Tenslotte kenmerken veel illustraties van sprookjes zich door een artistiek hoog niveau.

[p. 24]

De sprookjes van de gebroeders Grimm zijn in Nederland ondermeer uitgegeven door Uitgeverij Lemniscaat. In de ‘Volledige uitgave van de 200 sprookjes en 10 kinderlegenden verzameld door de gebroeders Grimm met uitvoerige aantekeningen en register’ vallen twee illustratoren erg op. Lydia Postma en Margriet Heymans geven beide op hun zeer eigen wijze de sfeer van de sprookjes weer. Als je de illustraties naast elkaar legt, dan zijn er duidelijke verschillen te constateren. Dit was de reden om beide illustratrices iets meer te laten vertellen over hun werk. Allereerst Lydia Postma.

Lydia Postma werd geboren op 2 april 1952 en kreeg toen ze vierentwintig was het Gouden Penseel 1976 voor haar illustraties bij de sprookjes van Hans Christian Andersen. In 1979 kreeg zij de Gouden Appel Bienale Ilustracii Bratislava. De gestolen spiegel en De heksentuin behoren tot de meesterwerken in de wereld van het prentenboek.

Lydia Postma over haar illustraties bij de sprookjes van Grimm:

De inleiding van het boek Sprookjes voor kind en gezin van de gebroeders Grimm, begint met de veelzeggende zin: Sprookjes spreken in beelden.

Wat betekent dat?

De taal zoals die gebruikt wordt in de sprookjes opgetekend door de gebroeders Grimm is als streektaal: bedoeld om onopgesmukt en zo zuiver mogelijk door te geven waar het in het verhaal om gaat, met een mate van dichterlijke vrijheid, om te komen tot eigen, bij de tijd passende verhalen. Verhalen, die gaan over gevoelens en verlangens, die in ieder mens schuilen.

Dit essentiële, algemeen geldende en herkenbare dat sprookjes kenmerkt, is ook waar ik naar op zoek ben; dat wat vroeger was en nog is; het verband tussen de dingen; de kern van het leven, waar alles om draait.

In welke fase van het leven, in welk tijdsbeeld men zich ook bevindt, er is in sprookjes altijd iets herkenbaars, ze zijn bedoeld voor kinderen én volwassenen: Kinder- und Hausmärchen.

Dat betekent ook dat er een oneindige mogelijkheid is tot interpretatie: door wie dan ook, in welke tijd dan ook, kan de inhoud weer tot leven komen, geldig worden gemaakt voor dat moment en op zijn best een waardevolle toevoeging vormen voor het sprookje.

Sprookjes spreken in beelden.

[p. 25]

Maar hoe zit het eigenlijk met onze verbeelding? Ik citeer hieromtrent het volgende:

Iedere keer als wij een voorwerp zien, blijft er in onze herinnering iets hangen van zijn vorm en kleur. Deze vage herinnering aan bezielde en onbezielde dingen die de naam ‘zichtbare verbeelding’ draagt, houdt verschillende geesten in onderling verschillende mate geboeid. Sommige mensen zijn zich van wat zij waarnemen en de aard daarvan nauwelijks bewust, buiten een voor dat moment noodzakelijke interpretatie van wat zij zien. Anderen kunnen, wanneer zij dat willen, zo precies beelden oproepen, dat deze beelden op hun beurt emoties opwekken van het soort en met iets van de scherpte zoals ze door de voorwerpen zelf opgewekt worden. Weer anderen hoeven alleen maar hun ogen te sluiten, om in de geest vormen te zien, met de levendigheid en de warmte van directe netvliesindrukken.

Ieder persoon verschilt van de ander in de rijkdom van zijn zichtbare verbeelding.

Van de eersten zeggen we dat ze iets slecht aanschouwelijk kunnen maken, van de tweede groep dat ze dit tamelijk goed kunnen doen, van de derde dat ze dit perfect kunnen.

De meeste mensen behoren tot de tweede groep, tot die mensen, die een middelmatige verbeeldingskracht hebben, wanneer voorwerpen genoemd worden, zweeft hen hiervan een of ander beeld voor de geest. Dat is echter zo vaag en vluchtig, dat het eerder verlangen opwekt dan bevredigt.

Als iemand echter in staat is om ons een beeld te verschaffen dat vaagheid omzet in helderheid en vluchtigheid in een definitieve vorm, dan is er sprake van een goede illustratie. Einde citaat.

Een illustrator is dus iemand die moet beschikken over verbeeldingskracht, het vermogen om naar aanleiding van b.v. een tekst, beelden op te roepen en die beelden vervolgens vorm te geven door middel van zijn vaardigheid en techniek.

De individualiteit van de kijker brengt echter altijd een persoonlijke projectie van de werkelijkheid teweeg. Deze persoonlijke projectie noemt men de visie van de kunstenaar.

De vormgeving van de visie d.m.v. een techniek is op zijn beurt weer een gevolg van de visie en een pakket van persoonlijke eigenschappen, zoals b.v. de mate van vaardigheid, talent, temperament.

Sprookjes spreken in beelden.

Anders gezegd: sprookjes roepen beelden op. Nog anders: sprookjes roepen om beelden- illustraties in de ware betekenis van het woord. Wat betekent een illustratie in en voor het boek? Wat is haar functie? Ik heb er een aantal op een rij gezet: een illustratie kan dienen als rustpunt; verdieping; aanleiding tot bezinning en beter begrip; verrijking; verfraaiing; informatie; lichtpunt; tegenwicht, zelfs contrast. Ze deelt het boek in, licht de tekst toe.

Allemaal functies die het lezen kunnen verlichten, veraangenamen, verdiepen, en ze onmisbaar maken b.v. voor het kind dat nog magisch en in beeld denkt. Dat volwassenen het beter of líever

[p. 26]

zonder illustraties stellen wil niet persé zeggen dat dit niet toch wenselijk zou zijn. Het zegt meer over de tijd en samenleving waarin wij nu leven, waarin een hogere waarde wordt toegekend aan het abstracte denken dan aan het denken in beelden, waar het verbale letterlijk de boventoon voert en de taal van het beeld nauwelijks nog verstaan wordt, behalve door jonge kinderen. Als volwassenen de verbeelding dermate onderwaarderen en verwaarlozen, haar verbannen naar de kinderhoek, dan zal de illustratie teruggebracht worden tot iets waar alleen kleine kinderen zich nog tegoed aan kunnen doen; tot iets wat geminacht en uitgebannen moet worden in de wereld van de officiële kunst.

Dit is beschamend, temeer daar het gaat om een van de oudste vormen van kunst, die eens op een hoog peil stond en onmisbaar was, niet alleen voor degenen die lezen noch schrijven konden, maar ook voor de bevoorrechte klasse - zo kan ook besef verklaard worden, dat het beste voor kinderen nog niet goed genoeg is, het voorbeeld bepaalt immers welke eisen zij later zelf stellen en tegemoet willen komen?

Ik houd daarom staande dat illustreren een vorm is van kunst, die onverbrekelijk verbonden is met het boek.

Illustreren voor kinderen verschilt hiermee alleen in de mate waarin men, rekening houdend met kinderen, de invalshoek bijstelt en/of zijn techniek aanpast. Een veelgehoorde vraag in dit verband is of men in het werk een boodschap of bedoeling mag leggen? Ik denk dat we er rustig van uit kunnen gaan dat die er in zit; een kunstenaar móet nou eenmaal iets zeggen - al is het maar dat hij niets te zeggen heeft - dat is ook zijn eigenlijke drijfveer. Een illustrator is dan ook nog iemand die het in principe aan iedereen kwijt wil - een boek is tegenwoordig voor iedereen bereikbaar.

Maar, de boodschap komt het beste over - vooral als de illustrator zich dat bewust is - als de boodschapper weet waar hij het over heeft. Het is de kunst, dat gebied van de boekenmarkt te veroveren, waarvoor hij competent is; die speciale onderwerpen te kiezen - als hij zich kan veroorloven om te kiezen! - waar hij affiniteit mee heeft, die hem boeien en ter harte gaan en tevens een beroep doen op uitbreiding van zijn competentie en zo groei mogelijk maken.

Zo kom ik nog eenmaal terug op mijn uitgangspunt, met een kleine variant:

Sprookjes spreken mijn taal.

Sprookjes spreken tot mijn verbeelding en dagen mij uit tot het uiterste te gaan van mijn kunnen om die verbeelding vorm te geven.

Voorafgaand aan de vormgeving voltrekt zich een proces van verzamelen van beelden, associaties, verbindingen leggen tussen een en ander: het componeren van een beeld, het creëren van een

[p. 27]

atmosfeer. Dit alles komt voort uit inleving in het verhaal en pogingen om te vertalen vanuit de eigen beleving.

De eisen die ik stel aan vormgeving en techniek komen voort uit een diep verankerd besef van een waardestelsel, dat ik in de loop van mijn leven heb gedestilleerd uit werk dat mij aanspreekt, en dat ik bewonder, en uit mijn eigen ervaringen.

Er is een intensieve kritische houding voor nodig om privé-domein om te werken tot een gebied waar algemene geldigheid aan kan worden toegekend.

Onnodig te zeggen dat ik lang niet altijd tegemoet kan komen aan de eisen die ik mezelf stel en dat het werk altijd onderhevig is aan de wet die voor het leven en ieder mens geldt:

je wint wat en je verliest wat.

Geraadpleegde literatuur:

Bernard Berenson: De Italiaanse schilders van de Renaissance.

Gebroeders Grimm: Kinder- und Hausmärchen

Sprookjes voor kind en gezin - uitg. Lemmiscaat.

Margriet Heymans maakte eveneens een aantal illustraties bij de sprookjes van Grimm. Tijdens een studiedag van het Landelijke Platform ging zij aan de hand van een aantal afbeeldingen in op haar ideeën over het illustreren in het algemeen, en in het bijzonder het illustreren van sprookjes.

Margriet Heymans werd op 29 oktober 1932 geboren in 's-Hertogenbosch. Na de middelbare school studeerde ze enige tijd aan de School voor Kunst en Kunstnijverheid in s'-Hertogenbosch. Later vertrok ze naar Amsterdam om 's avonds de modelklas aan de Rijksacademie te volgen.

Haar eerste illustraties verschenen in het tijdschrift Kris-Kras (1958). Samen met haar jongere zuster Annemie werkte zij aan het prentenboek Het poppenfeest, dat echter pas in 1971 verscheen.

Hoe kwamen jullie op het idee voor dit boek?

Annemie tekende al jaren niet meer, en dit boek was bij uitstek een gelegenheid om samen aan iets te werken. We hadden samen op de academie gezeten. Ik tekende nog altijd. Toen hebben we ongeveer twee jaar lang, elke keer als we elkaar tegenkwamen, gewerkt aan het verhaal. Uiteindelijk zijn we toen aan tafel gaan zitten, tegenover elkaar, en aan het tekenen gegaan. En dit is ook in de vorm van het boekje terug te vinden. We zaten tegenover elkaar, bekritiseerden elkaar, vulden elkaar aan en het verhaal is toch één geheel geworden. Het boekje heeft twee voorkanten en in het midden zit de eindpagina.

[p. 28]

Waarom duurde het nog tot 1971 voordat het boek verscheen?

Het boek heeft vijf jaar gezworven voordat eindelijk een uitgever het aandurfde. We kregen in die vijf jaar steeds verslagen van de zwerftocht. In Engeland heeft toen een heel team van psychologen zich over het verhaal gebogen en zij waren erg positief. Maar dan klopte het formaat weer niet. Of het was te duur. We hadden expres wit krijt gebruikt, omdat we dachten dat dat goedkoper te drukken was, maar dat bleek niet zo te zijn. Het heeft lang geduurd voordat Lemniscaat het opnam in haar fonds. En toen is het best een succes geworden.

Je echte doorbraak was Hollidee de circuspony. Het boek kreeg een Gouden Penseel in 1973.

Ja, dat klopt wel. Bij Het poppenfeest had ik nog niet het idee dat ik illustrator zou worden. Het was meer een aardigheidje. Maar met de circuspony kreeg ik het te pakken. Lemniscaat heeft me gevraagd om een tweede boek te maken. Ik woonde toen op een boerderij en het verhaal is ook helemaal op die plaats gesitueerd.

Er zaten zes jaren tussen deze boeken en ik had langzamerhand een andere stijl ontwikkeld. In Het poppenfeest staan een aantal illustraties die zes jaar later gemaakt zijn, en dat kun je heel goed zien.

De gekozen kleuren, oker en groen, zijn nu niet direct de kleuren die kleine kinderen het meest aanspreken.

Hebben de kleuren een bepaalde betekenis in dit boekje?

Nee hoor, het is veel simpeler. Het kind waar het overgaat had blonde haren en het speelt zich af op een boerderij. Het blond van het haar, het stro van het dak en de pony roepen bepaalde kleuren op en die heb ik gebruikt. En het gras was groen. Het kon dus gewoon niet anders. Ik denk trouwens niet na als ik illustreer of de kleuren wel geschikt zijn voor de kinderen. Hetgeen ik teken, bepaalt het kleurgebruik.

En trouwens bij dit boek mocht ik maar twee kleuren gebruiken. Later toen de productietechnieken het toelieten om meer kleuren te gebruiken, zonder dat een boek zo duur wordt dat niemand het kan aanschaffen, heb ik dat ook gedaan.

Won't you go on a picknick is verschenen in Tokyo.

Waarom is dit boek nooit in Nederland verschenen?

Het boek was half af en toen heeft Lemniscaat het geweigerd. Er kwam van alles in voor dat niet kon voor kinderen. In het boek wordt gesuggereerd dat een wolf een geit heeft opgegeten. De suggestie is al te wreed. De wolf had kleren aan, dat mocht ook niet. Alles bij elkaar deugde het

[p. 29]

verhaal niet. Bij toeval is het boek in Japan terecht gekomen. Zij waren enthousiast en toen heb ik het verder afgemaakt. Het is een erg mooie uitgave geworden. Het verhaal is wel door iemand anders herschreven. Eerlijk gezegd is het beter geworden dan de tekst die ik had.

Vanaf 1975 ga je ook werk van anderen illustreren. De boekjes van Carole Vos uit 1975 zijn de eerste die voorzien worden van jouw illustraties. Waardoor laat je je inspireren bij het illustreren van teksten? Wat boeit je in een tekst zodanig, dat je dat fragment kiest om een illustratie te maken?

Dat is een moeilijke vraag. Ik weet het eigenlijk niet. Een tekst moet beelden oproepen. En dan kies ik meestal voor het beeld, het fragment waar beweging in zit. Er moet een spanning in de illustratie zitten. Het hoeft niet het belangrijkste fragment van het verhaal te zijn, kinderen moeten maar bepalen wat belangrijk is. Het fragment moet levendig zijn, zodat ik er iets extra's in kan leggen.

Je moet je wel houden aan de tekst, anders maak je het te moeilijk voor kinderen. Je mag wel iets aan de tekst toevoegen, maar de relatie met het verhaal moet steeds aanwezig zijn.

Je hebt nu al een aantal boeken geïllustreerd van anderen. Daarnaast heb je alleen, en samen met Annemie een aantal boeken gemaakt. Welke functies hebben illustraties nu volgens jou in kinderboeken?

Er is een groot verschil tussen de boeken van anderen die ik illustreer en mijn eigen boeken. Bij het illustreren van anderen doe ik mijn best iets toe te voegen aan de tekst. Ik denk dan niet zo aan een functie, ik neem het niet zo serieus. Ik lees de tekst en dan komt er vanzelf een beeld bij me, en dan maak ik een illustratie. Ik ben helemaal vrij in de keuze.

Overleg je veel met de auteurs?

Nauwelijks, ik krijg de tekst opgestuurd, ik maak illustraties en die stuur ik op. Ze nemen gewoon wat ik opstuur. Ik lever nooit iets af, wat mij niet zint.

Krijg je reacties van kinderen?

Ik ga via SSS naar de scholen en wat mij dan opvalt is, dat het de kinderen in de eerste plaats gaat om het lezen. Ze zijn zo trots op het feit dat ze een verhaal kunnen lezen, dat de illustraties vaak op de tweede plaats komen. De kinderen zijn echt gericht op de tekst.

In 1976 kreeg je de opdracht illustraties te verzorgen voor de Lemniscaat uitgave van Grimms Sprookjes voor kind en gezin. In de literatuur kom ik steeds tegen dat sprookjes niet alleen voor

[p. 30]

kinderen zijn, maar dat het verhalen voor alle mensen zijn. Betekent dit nu dat een illustrator vrijer is bij het illustreren van sprookjes?

Ik illustreer nooit voor kinderen, ik illustreer alleen maar de tekst. Ik denk helemaal niet na over het verschil tussen kinderen en volwassenen. De sprookjes van Grimm zijn als verhaal zo goed, omdat ze zeer beeldenrijk zijn. Ze zitten zo boordevol, dat het geweldig wordt om ze te mogen illustreren. Vroeger hadden wij de sprookjes van Grimm thuis, geïllustreerd door A. Pieck. Als kind heb ik al gedroomd om deze mooie sprookjes te illustreren, en dan zeker niet zo als Pieck het gedaan heeft. In de eerste plaats zijn zijn tekeningen niet oorspronkelijk. Er zit iets tweedehands aan zijn werk. Het is te dramatisch. De wijze waarop hij sprookjes illustreert is te gruwelijk, te mooi gemaakt, te spits. Niet bescheiden, en dat is bij sprookjes nodig. Je moet in de Schaduw van het verhaal blijven. Het verhaal spreekt voor zich.

Illustraties kunnen tekstondersteunend zijn, maar ook sfeerbepalend. Ik heb het idee dat de illustraties bij sprookjes tegenwoordig eerder alleen de sfeer aangeven. In Hundert Illustrationen aus zwei Jahrhunderten zu Märchen der Brüder Grimm van Heinz Wegehaupt komen we allerlei mogelijkheden van illustreren tegen.

Heb jij een bepaalde voorkeur voor technieken of kleurgebruik bij het illustreren van sprookjes?

Wat een schitterend boek. Mooi om te zien op welke wijze iedere illustrator afzonderlijk zijn of haar keuze maakt. Daar zijn geen regels voor. Iedereen doet het op zijn of haar eigen manier.

Nee, er is niet een bepaalde techniek die bij sprookjes hoort. Mijn illustraties bij Rafelkap waren zwart-wit. Als ik dat opnieuw zou moeten doen, dan zou ik meer zwart gebruiken en minder gearceerd werken.

Hoe zou jij bijvoorbeeld Roodkapje illustreren?

Het eerste idee dat bij me opkomt: ik zou het meisje in snelle vaart door het bos laten lopen, met het mandje aan haar arm en loerende ogen. Dus niet de ontmoeting met de wolf, maar de dreiging. Het eind van het verhaal, dat de grootmoeder uit de buik van de wolf komt, zou ik niet kiezen. Ik zou wel die wolf tekenen met die gezwollen buik; een wolf die benauwd kijkt. Ik kies altijd fragmenten die net voor een belangrijke gebeurtenis staan. Het verhaal kennende weet je toch dat het wel goed zal aflopen. Ik zou nooit het fragment nemen waarin de oplossing staat.

De illustraties van bijv. Rie Cramer zij erg statisch, in jouw illustraties zit veel meer spanning.

Ja, het is het verschil tussen theater en film. Een uitgewerkt dekor en een voorbijschietend dekor. Dat past ook helemaal bij me. Ik zit altijd op de punt van mijn stoel, altijd klaar om weg

[p. 31]

te vliegen. En dat is ook in mijn illustraties wel te zien. De figuren zijn dynamisch, zij ondernemen iets.

Margriet Heymans is van mening dat het illustreren van sprookjes niet anders is, dan het illustreren van welke tekst dan ook. Alleen de sprookjes van Grimm leveren zoveel beelden op, dat je eerder problemen hebt met het inperken van de illustraties. De tekst is altijd het uitgangspunt en, zoals Margriet aangaf, de illustrator staat in de schaduw hiervan. Bij haar eigen boeken ontwikkelen tekst en illustraties zich tegelijkertijd. De tekst kan niet zonder de illustratie en de illustratie vormt dan ook een wezenlijk onderdeel van het verhaal.

Slot:

De interpretatie die men kan geven aan sprookjes is zeer divers. Bibliotheken staan vol met beschouwingen over het sprookjes. Ook de opvattingen over het illustreren van sprookjes lopen uiteen. In deze bijdrage hebben we twee belangrijke vertegenwoordigers van de sprookjesillustratoren aan het woord gelaten. Eigenlijk zouden we echter de illustraties zelf moeten bekijken, maar daarvoor moet ik verwijzen naar het werk van Lydia Postma en Margriet Heymans.