Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 25]

19-de eeuwse Vlaamse kinderboeken. Een te summiere tocht doorheen poëzie, toneel en proza.
Staf Loots

Het dichten en schrijven van verzen voor kinderen lijkt in de 19de eeuw in Vlaanderen niet alleen een aangename, maar ook een lonende bezigheid geweest te zijn. De produktiviteit en populariteit van verschillende volkskinderdichters als Prudens van Duyse, Napoleon Destanberg of Emanuel Hiel was aanzienlijk. Heel wat verzen- en liedjesbundels kenden naar Vlaamse normen een ongewoon hoog aantal drukken. De boekjes werden ook druk gerecenseerd en vaak bekroond. De hele 19de eeuw (en trouwens nog een flink stuk van de 20ste) was men trouwens rotsvast overtuigd van de grote opvoedende waarde van deze aardig verpakte, makkelijk te slikken medicijn voor de kinderziel. Dit wordt ondermeer al vlug duidelijk uit de voorwoorden die in zo goed als geen enkele bundel ontbraken. Deze inleidende beschouwingen hadden vaak een opvallend gelijklopende struktuur. Doorgaans werd met een excuus begonnen: zelf zouden we er niet aan gedacht hebben deze versjes uit te geven, maar vrienden vroegen het ons; vervolgens legt de auteur zijn doelstellingen bloot: de jeugd leiden naar de ware vreugd langs de enige rechte weg der deugd; en tenslotte drukt de dichter de hoop uit dat zijn werk zou aanslaan, dan zou hij zich rijkelijk beloond zien en mogelijk verschijnt er dan nog een volgend bundeltje.

Gedichten en liederen voor kinderen werden in de 19de eeuw als één geheel beschouwd. Van de meeste liederbundels verschenen overigens twee versies: een dure met notenschrift en een goedkopere waarin alleen de teksten opgenomen werden die dan als gedichtjes funktioneerden.

Blijkens de ondertitels werden de meeste liederbundels via de scholen verspreid. Ze bevatten naast oorspronkelijk werk ook heel wat bewerkt materiaal, vooral naar het Hoogduits. Alles samen namen deze liederbundels zowat 45% van de verzenbundels in beslag. Daaronder bevonden zich ook heel van fabelbundels. De fabel werd bovendien een krachtig instrument voor de eigen taal en tegen de verfransing. De fabel werd beschouwd als de ideale kombinatie van het aangename en het nuttige; een dankbaar medium om de burgerlijke moraal te verkondigen.

Al vlug werden de eerste fabelbundeltjes aangevuld met boekjes godsdienstige

[p. 26]

versjes en liedjes. Het is in dit licht wel het opmerken waard dat heel wat priesters zich beijverden voor het schrijven en verzamelen van stichtelijke liederen als tegengif voor de talloze zedeloze straatliedjes.

De zedenlijke strekking zou de hele 19de eeuw de Vlaamse poëzie voor kinderen doordesemen. Wel zou het speelse element naar het einde van de eeuw toe aan belang winnen. De deugden werden minder zwaarwichtig opgedrongen, maar ingekleed in eenvoudige, speelser rijmende verhaaltjes en gebeurtenissen uit het dagelijkse kinderleven.

Ondanks het relatief hoge aantal bundels, ondanks de populariteit van sommige auteurs en ondanks de vele herdrukken bleef de poëzie voor kinderen in Vlaanderen een eerder mager geheel. Steriotiepe rijmkombinaties als jeugd - deugd - vreugd voor de verzen of vrij - blij voor de liederen beheersen het korpus. Clichévorming lijkt o.a. overduidelijk uit de natuurbeschrijvingen. De lente gaat onafscheidelijk gepaard met ruisende beekjes, springende visjes, fluitende vogels, huppelende schaapjes en fladderende vlinders. De winter riep aanvankelijk ogenblikkelijk medelijden op voor de behoeftige, verkleumde armen. Pas in de jaren '90 kon er aan sneeuw en ijs ook pret beleefd worden.

De kinderpoëzie van die tijd was ook sterk romantisch getint. Verheerlijking van de natuur, idealisering van de kindertijd, sentimentaliteit, eerbied voor het verleden en de eigen volksaard waren algemeen verspreid in vers en lied.

De twee grote figuren die we in dit genre toch even moeten citeren zijn Prudens van Duyse en Jan van Droogenbroeck, die tot in Nederland toe opvallend lovend gerecenseerd werden. ‘De Groninger schoolbode’ bijvoorbeeld stelde de versjes van Van Droogenbroeck onmiddellijk naast die van Heye en Goeverneur.

Net als in de poëzie maakte ook het toneel voor kinderen aanspraak op de verdienste het opvoedende medium bij uitstek te zijn. Waar de kinderdichter vooral de gemakkelijk te memoriseren vorm als argument hanteerde, beriep de toneelschrijver zich in eerste instantie op de aanschouwelijkheid en de direkte emotionele en morele werking op de toeschouwer. Deze opvoedende funktie was overigens niet alleen eigen aan het toneel voor kinderen, maar doordrong het hele Vlaamse 19de eeuwse toneelleven.

Tussen het opvoedende en het vermakelijke heeft er wel de gehele eeuw een spanning bestaan waarbij het accent van de ene pool naar de andere kon verschuiven, zonder dat daarbij het zedelijke volledig verdrongen werd. Grof geschetst kan

[p. 27]

gesteld worden dat naar het einde van de eeuw toe het aangename aan belang wint. De benaming ‘toneelstukje’ komt zowat overeen met wat in het toneel voor volwassenen ‘burgerlijk toneel’ wordt genoemd: een vorm van drama waarbij de dramatische uitwerking volledig ondergeschikt is aan het propageren van de burgerlijke ethos. Merken we hier tenslotte op dat het ‘historisch drama’ voor kinderen zo goed als onbestaande bleef.

Het drukke 19de eeuwse Vlaamse toneelleven weerspiegelde zich ook duidelijk in de produktie voor kidneren. De gepubliceerde werkjes namen ongeveer 35% van het totale boekenaantal in beslag. Belangrijke figuren in de wereld van het volwassenentheater als N. Destanberg, Pieter Geiregat, L. Scheltjens en Domien Sleeckx, schreven ook stukjes voor kinderen. Volksopvoeding moest immers aanvangen in de kinderschoenen.

Een aantal socio-kulturele faktoren bemoeilijkten nochtans de normale ontwikkeling van het Vlaamse kindertoneel: de verfransing van de hogere klassen, het ontbreken van een algemeen beschaafde omgangstaal, de onderontwikkeling van de volksmassa, de bevoordeligende staatspolitiek voor het Franstalige toneel en niet in het minst de remmende invloed van de geestelijkheid. Slechts in een later stadium zou de geestelijkheid de opvoedende mogelijkheden van het toneel ontdekken. En van dat ogenblik af lieten zij geen kansen onbenut om het te propageren. Stichtelijke waarden als godsvrucht en zelfopoffering werden gepromoveerd, het katholiek onderwijs geprezen en de figuur van de priester opgehemeld. De grote bloeiperiode voor het Vlaamse kindertoneel neemt een aanvang halverwege de jaren 70 en die vlam wordt tot in de jaren 90 brandende gehouden.

We zouden bijna de gehele toneelproduktie voor kinderen uit die tijd als verbruikstoneel kunnen bestempelen. Als dragers van een duidelijke boodschap waren de stukjes verbruikt als de boodschap ingepompt was. Een ruim deel van de toneelstukjes werd trouwens geschreven ter gelegenheid of ten voordele van... Belangrijkste gelegenheden vormden de prijsdelingen op de scholen. Daarnaast werd er ook speciaal geschreven om één of ander schoolfeest op te luisteren.

Was de aktiviteit rond de stukjes - de feestelijke opvoeringen, de prijskampen e.d. - blijkbaar erg levendig, de toneelstukken zelf vormden zowel wat de vorm als wat de inhoud betreft een kleurloze massa, waarbinnen zich enkel door de tijd heen lichte tintenverschuivingen voordoen. De hele produktie is een frappante illustratie van stereotypie in vormgeving en personage-tekening.

Wat de thematiek van de stukjes betreft, is het verdedigen van de Vlaamse zaak al van bij het begin een belangrijk thema geweest. Lag de klemtoon aanvankelijk op een combattieve houding ter verdediging van de kwaliteiten van de

[p. 28]

Vlaamse taal, die beslist niet moest onderdoen voor de Franse, dan verschuift het accent geleidelijk naar een zich uitsluitend afzetten tegen het Franse zedenbederf.

De school stond vanuit de gerichtheid van de stukjes zelf erg vaak centraal. Het schoolgaan werd met hand en tand verdedigd en het schoolverzuim streng afgekeurd. Verder werd de burgerlijke ethos in al haar aspekten doorgegeven: waarden als werkzaamheid, vergevingsgezindheid, deugdzaamheid, spaarzaamheid, zedigheid en tevredenheid werden geprezen en beloond, en ondeugden als luiheid, leugenachtigheid, overmaat en vooral hoogmoed en praalzucht afgekeurd en bestraft.

Zo we van het 19de-eeuwse toneel voor kinderen moesten konstateren dat het in zijn geheel een grijze massa was, dan ziet het proza er zo mogelijk nog kleurlozer uit, althans tot ver in de jaren 80. De enkele geboren vertellers die dan opduiken als Alexis Callant en Reimond Stijns vormen een echte verademing temidden het besloten gros aan moraliserende boekjes.

Ook in letterlijke zin waren de boekjes kleurloos. Illustraties in Vlaamse kinderboeken blijven tot het einde van de eeuw zeldzaam en kleuren waren zo goed als afwezig. Pas in diezelfde jaren 80 werd geleidelijk meer aandacht besteed aan de vormgeving.

We kunnen stellen dat de hele epische literatuur die in het 19de-eeuwse Vlaanderen bewust voor kinderen geschreven werd, een belerende strekking had. Aanvankelijk verdrong dit belerende zelfs zo goed als helemaal het verhalende. Pas in het laatste kwart van de eeuw zou het verhalende element een beetje meer kans krijgen.

Een verder teken aan de wand voor de reusachtige armoede die de 19de-eeuwse kinderboeken kenmerkte, was het bijna volledig ontbreken van prentenboeken en oorspronkelijke, fantasierijke of humoristische verhalen.

Stichtende verhalen en heiligenlevens werden daarentegen met de kilo op de jeugd losgelaten. Ook de zedenschets of het zedelijk verhaal floreerden. Deze schetsten de ‘zeden’ van het volk of van enkele personages met de bedoeling de lezers zedelijk te verheffen. De burgerlijke moraal komt dan ook hier erg duidelijk naar voor, hoewel er zich op dit vlak wel een evolutie aftekende. De verhalen uit de eerste helft van de eeuw legden het accent zwaar op die moraal, het hele verhaal werd ernaar toegeleid via niet mis te verstane auctoriële tussenkomsten. Pas na 1880 zouden schrijvers als Theodoor Sevens, Virginie Loveling en Jacob Stinissen meer aandacht gaan besteden aan het verhaalkarakter en de expliciete moraal

[p. 29]

geregeld afzwakken tot een opvoedende tendens. Deze evolutie zou zich verderzetten in de jongensverhalen, een beweging die overigens gevoed werd door het stijgend aantal boeken. Het is ook niet toevallig dat precies op dit terrein heel wat auteurs zich verdienstelijk maakten voor volwassenen en kinderen. De zedelijke en morele opvoeding van het volk kon immers het beste gebeuren bij het nog buigzame kind. Conscience, Geiregat en Loveling zijn hier wel de opvallendste persoonlijkheden.

Niet alleen de zedelijke opvoeding werd voor kinderen onontbeerlijk geacht, ze moesten zich ook verstandelijk ontwikkelen. Naast de schoolboekjes verschenen er sporadisch leesboeken waarin de ‘lering’ in verhaalvorm verpakt werd. Geschiedenis in de eerste plaats, maar ook dier-, plant- en aardrijkskunde werden op die manier levendiger gemaakt.

Het historische verhaal voor de jeugd heeft in het 19de-eeuwse Vlaanderen een aanzienlijke bloei gekend. De auteurs opteren daarbij voor een geschiedschrijving die zo nauw mogelijk aansluit bij objectieve bronnen. Centraal stond in bijn alle gevallen de vaderlandse geschiedenis: het opwekken van vaderlandsliefde was immers de eerste opgave. Alle auteurs zagen het verleden als een schat aan lering voor het heden. Hierbij werd sterk de nadruk gelegd op deugden als gastvrijheid, moed, eerlijkheid en trouw.

Ook dierenverhalen, volksverhalen en sprookjes waren in die tijd erg populair. Ze appeleerden duidelijk op elementen die tot de burgerlijke morele code behoorden, en zouden op hun beurt de basis vormen voor een latere rijke traditie van Vlaamse sprookjesvertellers. Maar dan zitten wel al een eind in de 20ste eeuw.

Afrondend mag gesteld worden dat er zich naar het einde van de eeuw in alle genres verschuivingen voordoen. De moraal verloor aan gewicht, de deugden, en waarden werden op een lichtere, speelsere en aantrekkelijkere manier meegegeven. De poëzie legde meer aandacht aan de dag voor speelse vormschema's en de gewone gebeurtenissen uit het kinderleven. Het toneel kreeg nieuwe impulsen vanuit de zang en de gymnastiek. In het proza won het verhalende aan belang.

Toch bleven ook deze laatste decennia bijzonder arm in vergelijking met de ons omringende landen. Prentenboeken waren zo goed als onbestaande, een volwaardig kindertijdschrift ontbrak, de humor drong slechts met mondjesmaat door, het fantastische verhaal kwam niet van de grond, vrouwelijke auteurs waren op de vingers van één hand te tellen, een socialistisch geïnspireerde kinderliteratuur bestond niet, zoveel tekenen van een begrensde, kleine kweekschool... Goddank hebben de kinderen zich boeken eigen gemaakt die niet voor hen bedoeld waren. We

[p. 30]

mogen dan ook besluiten met de vaststelling dat het Conscience en andere Sniedersen geweest zijn die onze jeugd genietend hebben leren lezen.

Literatuur:

Jan van Coillie en Staf Loots: 's Levens kweekschool: overzicht van de kinder- en jeugdliteratuur in Vlaanderen in de negentiende eeuw, 1984, (Regleks).