Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 20]

Kindbeeld en kinderliteratuur uit de late 18 eeuw
Rokus Verwoerd

In de korte me toegemeten tijd wil ik een beschrijving geven van het kindbeeld uit de late 18e eeuw. De reden om deze periode uit te kiezen ligt in de cruciale betekenis van de verlichting als cultuurstroming voor de geschiedenis van onderwijs, opvoeding en kinderliteratuur. Met name is de periode van 1760-1800 belangrijk geweest. Voor Nederland wil ik in dit verband het pionierswerk noemen van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en de daarop gebaseerde onderwijshervormingen uit de Bataafse republiek; en verder het ontstaan van een grote pedagogische belangstelling voor kinderen tot 8 à 9 jaar en de ontwikkeling van nieuwe vormen van schrijven voor deze leeftijdsgroep door auteurs als Van Alphen, De Perponcher, Nieuwold, Hazeu, Pieter 't Hoen e.a.

In verhandelingen over 18e eeuwse pedagogen en kinderliteratuur komen een tweetal karakteriseringen van ‘18e eeuwse’ kinderen met grote regelmatig naar voren. Het meest bekende is de karakterisering van kinderen uit die tijd als ‘de kleine volwassenen’. Met voorbeelden uit de literatuur waaruit blijkt dat kinderen toen als pedante volwassenen in zakformaat werden ‘beschouwd’, die hun speelgoed gaarne verruilen voor boeken en die in hun leven met grote gretigheid de deugd willen betrachten, wordt deze stelling onderbouwd. Wordt het bovenstaande beeld het meest geschetst door schrijvers over de kinderliteratuur uit deze periode; bij pedagogen komen we een andere typering van kinderen tegen die gemeengoed geworden is: nl. dat van het kleingemaakte - geinfantiliseerde - kind dat verre gehouden wordt van de werelden van (o.a.) de sex, agressie en religie. Opvoeders proberen vanaf de Verlichting kinderen klein te maken en een scherpere scheidslijn te trekken tussen de wereld waarin kinderen leven en de wereld van de volwassenen.

Beide karakteriseringen zijn oppervlakkig en eenzijdig. Toch is het als men onderzoek wil doen naar wat er in een bepaald tijdvak voor kinderen werd geschreven nodig om expliciet in te gaan op het kindbeeld (of de kindbeelden) waardoor de schrijvers voor kinderen zich hebben laten leiden. Hieronder wil ik proberen een wat genuanceerdere en minder één-dimensionale schets te geven van het kindbeeld waar Van Alphen en zijn verlichte geestverwanten zich door hebben laten leiden (al ben ik me bewust dat de me toegemeten tijd veel te kort is om dit

[p. 21]

echt waar te kunnen maken). Als bronnen voor mijn onderzoek heb ik allereerst de spectatoriale geschriften gebruikt, aangevuld met afzonderlijk gepubliceerde pedagogische verhandelingen en boeken geschreven voor kinderen zelf.

Voor 18e eeuwse pedagogen uit de Verlichting stonden in hun beschouwingen over kinderen een tweetal antropologische basisgegevens voorop. Allereerst gingen ze er vanuit dat kinderen niet in alle opzichten talula rasa ter wereld kwamen: want neen, ze komen met driften ter wereld. Met driften worden alle aandoeningen van sterke emoties tot zwakke gevoelens bedoeld die het zijn in de wereld kleuren vanuit de polen van lust en onlust. Driftmatig gedrag heeft in wezen tot doel om geluk na te streven en van het leven te genieten en aan de andere kant om ongeluk te vermijden.

Nieuw voor de Verlichting is niet de ontwikkeling van een drifttheorie op zichzelf. Nieuw is echter wel de systematische, genuanceerde en praktische belangstelling voor en uitwerking van oudere drifttheoriën. Van grote betekenis voor de opvoeding is het gegeven dat de menselijke driftnatuur moet worden geaccepteerd als de springveer die het menselijk mechanisme aandrijft. Het wezen van driftmatig gedrag is niet bekend. Verschillende pedagogen spreken over een verschijnsel X, een energiestroom, waarvoor men evenals voor de raadselachtige zwaartekracht als nieuwe Newton's wetten kan formuleren.

Voor het laat 18e eeuwse kindbeeld heeft deze opvatting van het kind als driftwezen, een aantal consequenties waarvan ik er enkele noemen wil. Jonge kinderen worden beschouwd als actieve wezens die op zoek naar lustopwekkende ervaringen vol ijver de wereld willen exploreren (de literatuur voor jonge kinderen moet hiermee rekening houden). Er wordt in de pedagogische literatuur uit deze tijd weinig aandacht besteed aan hulpbehoevendheid en de afhankelijke positie waarin jonge kinderen zich bevinden t.o.v. hun opvoeders. Integendeel: jonge kinderen zijn (nog) als alleenheersers, ‘als zonnekoningen’ om wie de wereld draait. Ze zijn nog egocentrische individualisten. Hierbij een karakteristiek citaat om duidelijk te maken hoe men in verlichte kringen over kinderen dacht:

‘Het is zeker dat er onder alle dieren geen is, welke jaloerscher is, van zijne vrijheid dan de mens: derhalve zo wees verzekerd dat hoe jong en teder uw zoon ook mag zijn, hij altijd daarnaar zal trachten zijn eigen begeerlijkheden en niet de uwe op te volgen, zelfs als hij weet dat ze door u worden afgekeurd.’

Eén consequentie van deze opvatting van het kind als driftwezen wil ik hier al even noemen nl. (en verlichte auteurs zelf zijn hiervan heel sterk doordrongen) dat een kind plezier moet hebben in zijn lectuur.

[p. 22]

Een tweede antropologisch kenmerk dat een centrale rol speelt in de 18e eeuwse opvoedkunde is het gegeven dat jonge kinderen óók een redelijke aanleg bezitten die zich vlak na de geboorte manifesteert. Het gebruik van de rede komt naar voren bij jonge kinderen in het vragen naar het wat, waarom en hoe van verschijnselen en gebeurtenissen uit de natuur en uit de mensenwereld. Een kind wil van nature weten en door de aanwezighed en de ontwikkeling van de rede kan een kind leren begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. Hierdoor krijgen kinderen op den duur een groeiend realiteitsbesef en daardoor gaan ze zich meer en meer afhankelijk voelen van hun opvoeders. Kortom kinderen worden kleingemaakt en verliezen hun zonnekoningaspiraties (de sociale opvoeding vangt aan). Door de rede (en de deugd) kunnen kinderen mede leren hun driftenergie goed te gebruiken.

Het belangrijkste doel van een verlichte opvoeding wordt het brengen van kinderen van de drift tot de rede; of om het met Freud (in zeer veel opzichten, ook in zijn kindbeeld, een kind der Verlichting), nauwkeuriger te zeggen: ‘Wo es war soll ich werden.’

Opvoeders moeten er rekening mee houden dat drift en rede, bij kinderen beide aanwezig zijn en gemakkelijk met elkaar in conflict kunnen komen. Een kind wil genieten en weten; maar de volgorde is duidelijk aangegeven door Van Alphen als hij één van zijn kleine Hieronymussen laat zegen:

nooit heb ik meer vermaak
dan als ik mijnen plicht
vrijmoedig heb verricht.
Dan smaakt het een best,
dan kan ik vrolijk springen.

Een belangrijke gevolgtrekking die in de late 18e eeuw gemaakt wordt uit het gegeven dat bij jonge kinderen drift en rede aanwezig zijn is dat kinderen niet onderschat mogen worden. Een tweetal voorbeelden wil ik hier geven. Allereerst neemt in de verlichte 18e eeuw de angst voor kinderlijke sexualiteit toe. Dit had een stortvloed tot gevolg van antimasturbatieliteratuur en een kruistocht tegen masturbatiepraktijken van kinderen. Zelfs heel jonge kinderen moeten in de gaten gehouden worden want een spectator deelt vol afschuw mee dat er schrijvers zijn ‘die gewaagen van kinderen van anderhalf, twee en drie jaaren, die in het bed liggende, zelfs in den slaap met hunne teeldeelen speelden, niet zonder spooren van gevoel, en welken men de handen moest binden om hen allangs daarvan af te wennen’. Hiernaast moest in de eerste levensjaren de machtsstrijd tussen ouders en kinderen gewonnen worden. Rond het vierde jaar moest ook in verlichte kringen de wil van het kind gebroken zijn en het kind zijn plaats kennen.

[p. 23]

De antropologie van drift en rede heeft ook consequenties voor het lezen van kinderen. Allereerst gaat men in deze tijd aandacht besteden aan het kuisen van de kinderlectuur. Deze mag niet zinneprikkelend zijn. Veel boeken voor volwassenen worden om de tekst en illustraties ongeschikt voor kinderen bevonden. De oude martelarenboeken en de populaire verslagen van de gruwelen die fransen en Spanjaarden in het verleden bedreven hebben in de Nederlanden, vinden geen genade meer in de ogen van de moderne opvoeders. In de late 18e eeuw verschijnen bijvoorbeeld kinderbijbels waaruit men anders dan in het verleden de meest aanstootgevende verhalen heeft weggelaten.

Een probleem vormen in de late 18e eeuw de sprookjes. Aan de ene kant bestaat er begrip voor dat kinderen ze graag lezen of horen vertellen. Aan de andere kant zijn ze gevaarlijk omdat kinderen geconfronteerd worden met irreële werelden.

Bij verlichte opvoeders heerst de stellige overtuiging dat je kinderen ook in dit opzicht niet behoeft te onderschatten door ze als klein en geheel anders dan volwassenen te beschouwen. Ze moeten zo spoedig mogelijk met beide benen op de grond komen te staan, waardoor sprookjes en fantasieverhalen die deze ontwikkeling in de weg staan als hulpmiddelen in de opvoeding worden afgewezen. In de nieuwe 18e eeuwse kinderliteratuur wordt de nadruk gelegd op inzichtelijke kennis van de wereld waarin ze opgroeien. Hiermee kan al heel vroeg begonnen worden. De Perponcher schrijft om aan deze behoefte tegemoet te komen een driedelig werk ‘Onderwijs voor kinderen’, waarin hij hun kennis van de eigen omgeving probeert te bevorderen. Zijn verre van gemakkelijke leer- en leesboeken zijn bestemd voor kinderen van drie tot zeven jaar. De nuttige lessen zijn verpakt in samenspraken tussen een vader en zijn leergierige kinderen. Het doel van zijn boeken is niet om ‘fraaie geesten’ te vormen maar alleen eenvoudige oplettende, gezonde verstanden. Regelmatig terugkerende gespreksonderwerpen zijn de natuurverschijnselen waarmee de kinderen wandelend met hun vader worden geconfronteerd, God en Godsbesef en het gebruik van geld. Hiernaast geeft hij ook ‘nuttige zedelessen’ in verhaalvorm. Een driftig meisje dat haar sleutels in woede naar de meid gooit en de spiegel breekt moet deze zelf uit haar zakgeld betalen. Pietje die teveel snoept wordt prompt ziek.

Maar het nuttige en aangename moet in de lectuur voor jonge kinderen altijd verenigd worden. Kinderen moeten ook geboeid worden door wat ze lezen. De schrijver voor kinderen moet afdalen in de wereld van kinderen en proberen zich in de kinderen in te leven. In de ‘nieuwe kinderliteratuur komen heel bewust en systematisch kinderen zelf centraal te staan. De tijdgenoot van de Perponcher, Hieronymus van Alphen is een van de eersten die in Nederland met zijn ‘Proeve van

[p. 24]

Kleine Gedigten’ voor kinderen wil schrijven. Hij schrijft als de Perponcher (e.a.) voor heel jonge kinderen (5 à 6). Tevens wil ook hij kinderen vermaken en leren.

De nieuwe kinderliteratuur die in de tachtiger jaren zo overvloedig begon te verschijnen (en waarover ik om des tijds wille niet veel meer zeggen kan) voorzag in een grote behoefte. Ze werd tot in de meest gerenommeerde literaire bladen met enthousiasme besproken. Het schrijven voor kinderen voldoet in deze tijd volledig aan de eisen die een boekbespreker eraan stelt:

‘De zedeleer in een werk voor kinderen moet eenvoudig wezen. Zij moet met de leere van de Godsdienst overeenstemmen, de deugd moet in derzelve altoos beloond en het kwade gestraft worden. Maar behalve dat moeten de karakters kinderlijk zijn, de gevallen met hunne gewone bedrijven overeenstemmen, de ontknoping moet natuurlijk wezen en de leering uit dit alles moet in het verstand der kinderen vatbaar zijn.’

Tot slot: Wordt het 18e eeuwse kind gezien als een kleine volwassene, of als een geinfantiliseerd kind? Het kindbeeld uit deze tijd is complex. Uitgangspunt is dat (ook) het kind een individu is met recht op ‘life, liberty and the pursuit of happiness’. Toch worden bepaalde genietigingen zoals we al gezien hebben afgekeurd. Het 18e eeuwse kindbeeld dat terug te vinden is in de kinderliteratuur is complex, kinderen worden als groot en klein tegelijker tijd gezien. Bepaalde trekken moeten dan ook gestimuleerd en andere onderdrukt worden. Hierdoor komt de 18e eeuwse kinderliteratuur ons aan de ene kant vertrouwd voor en is er anderzijds een grote afstand tussen hoe men in de 20e eeuw voor kinderen schrijft en de tijd van de Verlichting.

Relevante leteratuur voor verder lezen over dit onderwerp:

Een uitvoeriger artikel van mijn hand over bovenstaand onderwerp verscheen in het tijdschrift: ‘Comenius, wetenschappelijk tijdschrift voor democratisering van opvoeding, onderwijs, vorming en hulpverlening, herfst 1986, uitgegeven door SUN Nijmegen.

Een beknopter artikel verscheen in: Spiegel Historiael, april 1986, 21e jaargang no. 4.