Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 31]

Onderzoeksverslagen

Boek en school

Op woensdag 7 januari 1987 promoveerde Alida Toussaint-Dekker op ‘een onderzoek bij leerlingen van het voortgezet onderwijs naar relaties tussen leesgewoonten in de moedertaal en het lezen en beoordelen van Franse boeken voor school’. De titel van het proefschrift is Boek en school.

Het proefschrift valt in twee delen uiteen; allereerst wordt er een theoretische fundering gegeven, gevolgd door een verslag van het onderzoek dat plaatsvond op school.

In het theoretisch deel wordt allereerst ingegaan op de onderwijskundige achtergronden van het lees- en literatuuronderwijs in het AVO/VWO. Welke doelstellingen worden gehanteerd? Hoe zien de voorschriften eruit en hoe de praktijk op de scholen? In hoofdstuk 2 wordt aandacht geschonken aan het lezen als vrijetijdsbesteding. Veel onderzoek wordt besproken. Toussaint concludeert dat ‘hoewel aan TV-kijken de meeste tijd wordt besteed, de voorkeur voor andere vrijetijdsactiviteiten doorgaans groter is’. Helaas volgt deze conclusie niet logisch uit het door haar gepresenteerde onderzoek. Bij de achtergronden van leesgewoonten op basis van ondermeer het onderzoek van Giehrl (Der junge Leser, 1977) komt de auteur tot de bevinding dat 'er geen reden is om aan te nemen dat leesgewoonten bij jongeren vanaf 12 à 13 jaar leeftijdsgebonden zijn. Het ziet er veeleer naar uit dat hun individuele behoeften in die periode steeds sterker uiteen gaan lopen. Uiteraard wordt ingegaan op de invloed van milieu en school. School zou, onder bepaalde voorwaarden, een gunstige invloed kunnen hebben op de leesgewoonten en leesfrequenties van jongeren.

In hoofdstuk 3 (‘Leeservaringen en waardeoordelen’) wordt aandacht besteed aan de ‘relaties tussen tekst en lezer’. ‘Een belangrijke functie van literatuuronderwijs is “transactions” tussen tekst en lezer te bevorderen op zodanige wijze dat beide tot hun recht komen.’ Bij de literaire kritiek vormen Mooi en Boonstra de basis.

De leesvaardigheid en boeken lezen in een vreemde taal staan centraal in hoofdstuk 4. Dit hoofdstuk levert veel achtergrondinformatie die voor het onderzoek van belang is.

[p. 32]

In het tweede deel wordt het onderzoek gepresenteerd. Het doel van het onderwijsleerproces tijdens de onderzoekperiode was tweeledig: de leerling moet leren zelf zijn boeken te kiezen en vervolgens met behulp van vooraf gegeven criteria zijn oordeel over een gelezen boek toelichten met voorbeelden uit de tekst.

Doel van het onderzoek op zich is ‘een bijdrage te leveren aan kennis en inzicht omtrent relaties tussen enerzijds leesgewoonten, waaronder leesfrequentie, in de moedertaal en anderzijds het lezen en beoordelen van Franse boeken voor school. Daarbij wordt eveneens aandacht besteed aan factoren die van belang zijn voor een onderwijsleersituatie gericht op het lezen van boeken (in een vreemde taal)’.

In deel 2 worden de hierboven genoemde begrippen en de daarmee samenhangende onderzoeksvragen nader toegelicht, de opzet van het onderzoek gegeven, de keuze van de onderzoekgroepen verantwoord en wordt ingegaan op de rol en de werkwijze van de docenten. De resultaten van het onderzoek tonen het grote belang aan van het boeken lezen voor school, evenals de veelal gebrekkige gang van zaken in de praktijk en de mogelijkheden om hierin verbetering te brengen.

Het boek biedt op duidelijke wijze een overzicht van de beschikbare vakliteratuur op het gebied van het onderzoek naar de jonge lezer. Toch worden nogal eens conclusies getrokken die niet helemaal terug te voeren zijn op deze onderzoekgegevens. Het eigen onderzoek wordt uitgebreid gepresenteerd, waarbij iedere stap wordt verantwoord. De resultaten zullen zeker van belang zijn voor eenieder die zich bezighoudt met literatuurdidactiek.

Afsluitend twee van de bijgevoegde stellingen die volgens mij van groot belang zijn.

1.	Door het lezen van boeken te stimuleren en te begeleiden, kan de school een belangrijke bijdrage leveren aan de cognitieve en affectieve ontwikkeling van alle leerlingen, ongeacht geslacht en lezerstype.
2.	Leerlingen weten boeken en literatuuronderwijs naar waarde te schatten. Er is dan ook alle reden om hun oordeel hierover serieus te nemen.

A. Toussaint-Dekker, Boek en school. Spruyt, Van Mantgem & De Does BV, Leiden, 1987 (Academisch proefschrift)

Toin Duyx

[p. 33]

In de spiegel. Beeld van de immigrant in kinderboeken

Immigranten spelen vaak een hoofdrol in kinder- en jeugdboeken. ‘Het beeld van de barbaarse primitieveling werd in de jaren '70 in de jeugdliteratuur afgelost door dat van de zielepoot, slachtoffer van zijn milieu, van verdrukking of natuurrampen... en dus rechthebbend op een flinke portie medelijden’. ‘Zowel vreemde volkeren elders als minderheden in ons land worden als problemen benaderd en in die zin zijn beide groepen meer dan eens aanwezig in die jeugdboeken die zoveel mogelijk sociale wantoestanden op een hoopje willen gooien, soms a rato van een probleem per drie pagina's.’

Centraal in dit onderzoek staat de vraag op welke manier immigranten in jeugdboeken naar voren komen: op welke sectoren ligt al dan niet de klemtoon, wat wordt er al dan niet bewust verzwegen, in hoeverre is de geboden informatie correct, in hoeverre zijn de onwaarheden veelzeggend?

Voor deze studie zijn alleen Nederlandstalige verhalen, geschreven voor de jeugd van 4 tot en met 18 jaar, geanalyseerd. Binnen het onderzoek zijn verschillende analyseschema's gehanteerd. Allereerst een kwantitatieve methode, waarbij men zich vooral concentreert op de inhoud van het boek; vervolgens een kwalitatieve inhoudsanalyse, waarbij de inhoud als weergave van diepere fenomenen aan de orde komt. Uitgebreid wordt aandacht geschonken aan de ontwikkeling van deze analysemodellen. Deze inhoudsanalyses worden verder nog aangevuld door een meer gedetailleerde semiotische benadering.

De resultaten van de kwantitatieve analyse zijn ondergebracht in een aantal thema's, zoals ‘immigranten als centrale personages’, ‘land van herkomst’, ‘geslacht’ en ‘uiterlijk’. Een voorbeeld. In bijna alle boeken wordt het uiterlijk van de personages uitgebreid beschreven. ‘Opvallend is ook de behoefte van Vlaamse auteurs om uiterlijke kenmerken expliciet positief te evalueren, als om elke beschuldiging van racisme bij voorbaat te kelderen.’

De resultaten van de kwalitatieve inhoudsanalyse worden omschreven als de resultaten van een ‘niet-systematische inhoudsanalyse (...) waarbij men na een inhoudsparafrase van een aantal uitgaven rond een bepaald thema tot een serie persoonlijke conclusies komt’. Grof-veralgemenend mag gesteld worden dat het beeld van immigranten een bescheiden ont-victimisering doormaakt en in een meer realistische context wordt uitgewerkt. Ook ‘vertelstandpunt’, ‘ruimte’ en ‘temporeel verloop’ blijken van belang te zijn.

[p. 34]

Ook vanuit de semiotiek is de onderzoekvraag bekeken. Hierbij komen ondermeer de ‘criminaliteitsmythe’, ‘de relatie van immigranten tot westerse personages’ en de ‘eerste generatie versus tweede generatie’ aan de orde.

Het boek wordt afgesloten met een interview met Teresa Sensada i Cornado en een bijdrage over het werken met het jeugdboek Murat van Papatya Nalbantoglu.

Een uitgebreid onderzoekverslag dat prettig leest. De onderzoekmethode wordt uitgebreid verantwoord. Toch kun je je afvragen waar nu de grens ligt tussen een kwantitatieve en een kwalitatieve analyse en of de resultaten wel helemaal betrouwbaar zijn. Waarom wordt bijvoorbeeld de ‘langzame toename van uitgaven waarin immigranten optreden als hoofd- of als nevenpersonage’ een resultaat van de kwalitatieve analyse genoemd? Het hoofdstuk over de semiotische benadering valt enigszins buiten het boek. Voor iemand zonder voorkennis van de semiotiek is het hoofdstuk zeer moeilijk, voor deskundigen op dit gebied had de verantwoording uitgebreider moeten zijn. Een probleem dat niet zo snel is op te lossen. Met uitzondering van dit hoofdstuk biedt dit boek inzicht in de manier waarop immigranten vóórkomen in de kinder- en jeugdliteratuur.

Marita de Sterck, In de spiegel. Beeld van de immigrant in kinderboeken. Acco, Leuven, 1986.

Toin Duijx