Literatuur. Jaargang 21

[p. 20]

Wie niet weg is, is gezien
Onzichtbaarheid en de alwetende verteller

Onzichtbaarheid is iets voor klassieke verhalen en kinderboeken: Hades, Merlijn, Harry Potter, Bram Vingerling. Maar ook moderne romanschrijvers maken er gebruik van. Om de spanning te verhogen. Om de rol van de verteller ter discussie te stellen. Of om toch, ondanks alles, een plaats in te ruimen voor God. Over het recente werk van Jeroen Theunissen, Willem Jan Otten en vele anderen.

Liesbeth Eugelink

Wie is de onzichtbare?

Het verhaal in de debuutroman De onzichtbare (2003) van Jeroen Theunissen is in al zijn eenvoud tamelijk gruwelijk. Een man en een vrouw, Herbert Danigs en Anja Versteur, ontmoeten elkaar, haast bij toeval. Herbert zoekt een huis; Anja is de makelaar die hem het huis toont. Ze worden verliefd, gaan samenwonen, trouwen. Het, bijna al te, alledaagse geluk wordt al snel van binnenuit uitgehold. Langzaam maar zeker neemt de waanzin bezit van Herbert, totdat hij in een vlaag van verstandsverbijstering zijn geliefde vermoordt.

Waarom wordt Herbert gek? Wat drijft hem over the edge? De roman geeft zelf verschillende mogelijke aanknopingspunten. Zo zou de duistere, seksuele escapade op een begraafplaats, waar Herbert en Anja zich overgeven aan wurgseks, de psychose op gang brengen (zodat de moord begrepen kan worden als een ongeluk). Het duivelse kruis - met de lange kant boven - dat Herbert opduikt in zijn collectie christelijke parafernalia, wordt als een andere mogelijke invloed opgevoerd. Of is het ‘de onzichtbare’, die Herbert tot waanzin drijft? ‘Het was vooral langs de kieren van deuren en vensters dat de onzichtbare het huis binnendrong.’ Waarmee Theunissen lijkt te refereren aan de vroegere - volkse - overtuiging, die in iemands waanzin de invloed van de duivel zag.

Maar wie is die ‘duivelse’ onzichtbare eigenlijk? De vraag wordt in de roman regelmatig gesteld, zonder dat er een eenduidig antwoord komt. ‘Is (Herbert) de onzichtbare?’; ‘Is Bartie de onzichtbare?’; ‘Is Anja de onzichtbare? Of het kind in haar buik dat nooit als kind uit die buik is weggeraakt?’. Of is de onzichtbare de verder niet omschreven ikfiguur, die als een geest door het boek waart? Op bladzijde 19 duikt hij voor het eerst op:

Nieuwsgierig ga ik naar de koffer, die allerminst voor mij bestemd is. Niemand te zien. Ik ontsluit de gespen en kijk even, ik gluur. Koffer opnieuw dicht. [...] dit immers is [...] het begin van [...] Anja Versteurs verhaal, van dat van Herbert Danigs, feitelijk ook van het mijne.

De rol van deze ‘onzichtbare’ ik in de roman is drieledig. Soms duikt hij op als een handelend personage, zoals in bovenstaand citaat. Dan weer observeert hij de personages van een afstandje. Maar vooral is hij de onzichtbare verteller, die quasi-onwetend een kijkje neemt in het door hemzelf vertelde verhaal, terwijl hij allang weet waar het heen gaat. Wellicht is hij, deze onzichtbare verteller, uiteindelijk de moordenaar.

In de detective Onderhuids van het schrijversduo Nicci French, komt een soortgelijk kwaadwillende, onzichtbare ikfiguur voor. Deze ‘ik’, weet je als lezer al snel, is de dader. De personages die hij observeert, zijn een paar bladzijden

[p. 21]

© René Magritte, Le Miroir invisible, 1942 c/o Beeldrecht Amsterdam 2004

verder steevast vermoord. Onderhuids is daarmee een geraffineerde detective. Het boek heeft een mooie vorm gevonden voor het spel van verhulling en onthulling van de moordenaar waar het in elke detective om gaat. Door de modus van een onzichtbaar blijvende ikfiguur leren we de dader kennen, echter zonder dat we weten wie het is (tot het moment dat deze ik als de moordenaar ontmaskerd wordt, en de lezer ontdekt dat hij al die tijd als onverdacht personage in het boek heeft rondgewandeld).

In de whodunit van Theunissen is de onzichtbare ik ook ernstig verdacht. Maar in tegenstelling tot Onderhuids wordt deze nergens ontmaskerd. De ‘ik’ in De onzichtbare blijft - what's in a name - onzichtbaar. Hoewel de regelmatig herhaalde vraag ‘Wie is de onzichtbare?’ anders suggereert, is het thema van de roman niet zozeer de beantwoording van die vraag, maar eerder het vertellen zelf. Theunissen stelt de rol van de verteller, traditioneel de alwetende verteller, ter discussie. En wel door de almacht van de alwetende verteller van zijn meest slechte kant te laten zien: hij kan beschikken over leven en dood. Als een god heerst hij over en in het verhaal, maar bij Theunissen is die gemetamorfoseerd tot duivel.

Een dergelijke kritiek op het vertellen is op zich niets nieuws: deze zwart-romantische anti-detective past heel goed binnen de postmoderne vertelkritiek zoals die, met name in Vlaanderen, opgeld heeft gedaan. Maar De onzichtbare is ook een mooi voorbeeld hoe het thema van de onzichtbaarheid in een roman op narratologisch niveau, op vertelniveau dus, uitgewerkt kan worden.

Onkwetsbaar

Theunissen is in de moderne Nederlandstalige literatuur zeker niet de enige die zich ingelaten heeft met het thema van de onzichtbaarheid - al is hij een van de weinige auteurs die het woord zo pontificaal op de kaft voert. Een uitgebreid, hoewel niet uitputtend bibliografisch onderzoek door tijdschrift Literatuur, laat de immense diversiteit en veelvuldigheid zien waarmee schrijvers dit thema tot onderwerp van hun fictie, poëzie of essays hebben gemaakt. Het voert te ver om elke publicatie apart te noemen. Maar globaal kan er onderscheid gemaakt worden tussen vier benaderingen: de avontuurlijke, de sociologische, de psychologische, en de narratologische variant.

De avontuurlijke variant, veruit het meest vertegenwoordigd, treffen we tegenwoordig meestal aan in kinderboeken, in populaire films en in strips. Het bekendste voorbeeld van nu is uiteraard Harry Potter, die met een mantel die hij van zijn vader heeft gekregen onzichtbaar kan worden. Bram Vingerling is een beroemd voorbeeld van vroeger.

In de meeste van deze kinderboeken dient de onzichtbaarheid vooral om de hoofdpersonen allerlei dingen mee te laten maken die ze anders niet zouden meemaken (en de diversiteit zit vooral in de vele manieren waarop men onzichtbaar kan worden: met ringen, petten, mantels, paraplu's, pillen, chemische stoffen, drankjes enzovoort). Het naar wens (on)zichtbaar kunnen worden, geeft de hoofdpersoon een belangrijk wapen in handen om anderen op het verkeerde been te zetten. Het maakt onkwetsbaar: als ze niet weten waar je bent, kunnen ze je ook niet te pakken nemen. Hobbit Frodo in The Lord of the Rings gebruikt zijn onzichtbaarmakende ring om te ontsnappen aan zijn talloze belagers. In de laatste Bond-film Die Another Day weet James Bond te ontsnappen, niet doordat zijn wagen zo snel rijdt, maar omdat die onzichtbaar wordt. Hoewel van ondergeschikt belang, heeft het onzichtbare wel degelijk een psychologische functie, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het kinderboek De blauwe toverbal van T. van de Waarsenburg. Het meisje Maartje weet daar

[p. 22]

door een onzichtbaar makende toverbal te ontsnappen aan de pestkop van haar klas.

Zijn dergelijke almachtsfantasieën in kinderboeken nog tamelijk onschuldig, in Paul Verhoevens actiefilm Hollow Man is de verleiding van de almacht die het onzichtbaar-zijn de hoofdpersoon oplevert, minder onschuldig: de man gaat, ongezien en ongestraft, op pad om vrouwen te verkrachten.

In de sociologische variant wordt het thema van de onzichtbaarheid veelal ingezet om een of ander maatschappelijk misstand aan de orde te stellen. De roman Invisible Man van de Amerikaanse auteur Ralph Ellisson is hiervan het prototype. De onzichtbaarheid van de zwarte hoofdpersoon moet niet zozeer letterlijk, als wel overdrachtelijk begrepen worden: de man wordt stelselmatig genegeerd door de blanken. Hij is er wel, maar er wordt dwars door hem heen gekeken. De Duitse filosoof Axel Honneth schreef, onder meer aan de hand van deze roman, onlangs een interessante studie over de communicatieve handeling van de niet-erkenning.

De recent verschenen roman De onzichtbaren van schrijver-journalist Karel Glastra van Loon, past in dezelfde categorie. In dit boek heeft de onzichtbaarheid betrekking op de vergeten situatie van Birmese vluchtelingen in Thailand. Ook niet-fictionele uitgaven voeren het woord onzichtbaarheid vaak in de titel om kwalijke zaken die maatschappelijk gezien te weinig aandacht hebben gekregen voor het voetlicht te krijgen (het verborgen leed van asielzoekers, ongehuwde moeders, mishandelde kinderen enzovoort).

Romans waarin het thema psychologisch uitgewerkt wordt, komen echter beduidend vaker voor dan die waarin het thema maatschappelijk geëngageerd ingezet wordt - eenvoudig verklaarbaar, gezien de verdergaande psychologisering van de roman. De diversiteit die we daarin aantreffen is gigantisch. Om mij tot enkele voorbeelden te beperken. Hubert Lampo's De komst van Joachim Stiller kan geplaatst worden in de stroming van het magisch-realisme, waarbij de onzichtbare Stiller zich beweegt in het grensgebied tussen droom en realiteit. Dorbecks twijfelachtige bestaan in de roman De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans - het bestaan van de officier kan niet bewezen worden; foto's waarop hij staat, zijn mislukt - legt eerder een existentiële wanhoop en ontologische twijfel bloot. In de recente roman Zelf God worden van Hans Hartog den Jager begint kunstenaar Lucas Thorvaldsen in ‘operatie onzichtbaarheid’ aan een grote verdwijntruc, die hij ziet als het ultieme kunstwerk van deze tijd: ‘Het is typisch des kunstenaars om zo aanwezig mogelijk te willen zijn - gewone kunstenaars tenminste. De groten denken verder. [...] Nu is iedereen zichtbaar geworden en is het zaak de juiste schuilplaats te kiezen.’ En dan zijn er nog de vele romans waarin onzichtbare geesten en doden een rol spelen. Twee voorvaderen in Marcel Mörings In Babylon; de onzichtbare djinn in Natatscha Gersons De zielen van Midgard.

In eigentijdse poëzie zien we een soortgelijke diversiteit. De onzichtbaarheid in het gedicht ‘De onzichtbare vader’ van Christine Otten gaat over de afwezigheid van de vader. In het gedicht ‘Een man’ van Toon Tellegen wordt een man plotsklaps onzichtbaar: ‘Hij begon onmiddellijk te roepen/ dat hij alleen maar onzichtbaar was,/ niet onvindbaar,/ en bovendien heel dichtbij.’

Bij Remco Campert leidt een misgelopen ontmoeting met een geliefde bij het lyrisch ik tot een gevoel van onzichtbaarheid, dat op zijn beurt weer een haast mystieke eenheidservaring oproept (‘Onzichtbaar’, in de bundel Mijn leven's liederen). En dan heb ik, in een grote greep, slechts enkele romans en gedichten genoemd.

Hoe divers de uitwerkingen verder ook zijn, psychologisch gezien draait het telkens om macht en angst. Dit geldt zowel ten aanzien van de eigen als ten aanzien van andermans onzichtbaarheid. Het onzichtbare boezemt tegelijkertijd zowel angst in als ontzag - waar God en de duivel ongetwijfeld hun almacht aan te danken hebben. Iets wat te maken heeft met het feit dat het oog ons kardinale zintuig is, datgene waar we het meest op vertrouwen als we een juist beeld van de werkelijkheid willen hebben.

Ook de eigen onzichtbaarheid draait om macht en angst. Onzichtbaar zijn geeft macht: je bent onkwetsbaar voor de ander, je kunt de anderen ongezien beïnvloeden dan wel je onttrekken aan hun invloed. Maar onzichtbaar zijn maakt ook angstig: je wordt niet gezien voor wie je werkelijk bent, of je wordt überhaupt niet gezien, wat je treft in de grote angst van het niet-bestaan (iets waar Joost Zwagerman op ingaat in zijn stuk ‘De ontdekking van de eeuwigheid’). Vergelijk bijvoorbeeld Willem Jan Otten in de vroege essaybundel De Letterpiloot: ‘Wat dat betreft is er weinig veranderd, het is alleen maar erger geworden, de angst voor mijn onzichtbaarheid.’

(On)zichtbaarheid, het verlangen gezien te worden en tegelijkertijd de angst voor een te grote exposure, is daarmee bij uitstek een schrijversthema. De schrijver geeft

[p. 23]

Het beroemdste onzichtbare dier is waarschijnlijk de kat uit De avonturen van Alice in Wonderland. Hij verdwijnt en verschijnt telkens, tot Alice er tureluurs van wordt. ‘“Goed dan,” zei de Kat, en deze keer verdween hij heel langzaam, beginnend bij het puntje van zijn start, en eindigend bij de grijns, die nog een poosje bleef hangen toen de rest al weg was.’ Onzichtbare dieren komen vooral voor in kinderboeken en ook in de Nederlandse literatuur duiken ze op. In De onzichtbare hond door Lian de Kat, doet Mila alsof ze een onzichtbare hond heeft die ze Vlekje noemt, om haar moeder over te halen een hond voor haar te kopen. In Beer is onzichtbaar schrijft Truus van de Waarsenburg over Beer, die zijn vriend Vos vertelt dat hij door een fee in een ander dier veranderd zal worden. Als Vos Beer de volgende dag niet kan vinden, denkt dat hij dat zijn vriend onzichtbaar geworden is. ‘Lange Loet’ is een verhaal uit de bundel Kinderverhalen van Paul Biegel, waarin de kleine giraf Lange Loet onzichtbaar wordt als hij blaadjes van een wonderboom eet.

De verschrompelde olifant

De verschrompeling van de olifant is een van de prachtige dierenverhalen van Toon Tellegen. Op een ochtend werd de olifant héél klein. De eekhoorn vroeg hem nog verbaasd: ‘Wat doe je nou?’, maar niks hielp meer: de olifant verschrompelde. De olifant was onzichtbaar geworden. Terwijl hij zó klein was dat de zijkant van een stofje een muur leek waar hij tegenaan kon leunen, ontmoette de olifant de sarabandespringmuis. En terwijl de olifant niet echt

Illustratie van Anthony Brown in Lewis Carroll, De avonturen van Alice in Wonderland

onzichtbaar was, maar alleen zo klein dat niemand hem kon waarnemen, was de sarabandespringmuis écht onzichtbaar. Hij was verdwenen maar kon nog wel denken - ‘Als je niet meer denkt,’ zei de sarabandespringmuis, ‘dan besta je niet meer.’

Ondertussen probeerden de eekhoorn en de andere dieren de olifant terug te lokken uit het niets met de geur van een heerlijke zoete schorstaart. De olifant begon de eekhoorn erg te missen en wilde ook heel graag weer naar de dieren terug. De boktor kwam uiteindelijk met de oplossing. Hij haalde een heel klein kijkertje tevoorschijn, waarmee hij de olifant kon zien, en hij pakte een tangetje waarmee hij begon te trekken. Zo kregen de dieren de olifant, die onmiddellijk begon te zwellen, weer terug. De teruggekeerde olifant vertelde waar hij geweest was. ‘Ik was bij de sarabandespringmuis.’

‘De sarabandespringmuis?’ vroeg de eekhoorn. ‘Hoe ziet die eruit?’

‘Dat weet ik niet,’ zei de olifant. ‘Hij is onzichtbaar. Hij is heel lang geleden verdwenen.’

Nog eenmaal moest de olifant aan hem denken: ‘Sarabandespringmuis!’ riep hij in gedachten. De sarabandespringmuis draaide zich om en riep: ‘Je moet niet meer aan mij denken, olifant! Ik wil dat je nooit meer aan mij denkt. Hoor je dat?’

‘Ja,’ zei de olifant. De stofwolk draaide razendsnel om zijn as in het rond, als een wervelstorm, en verdween in de verte. Toen was de olifant de sarabandespringmuis vergeten. [cj]

Illustratie van Mance Post in De verschrompeling van de olifant