Literatuur. Jaargang 21

[p. 10]

Kant voor beginners
Paulus van Hemert als propagandist van de Verlichting

De wereld moet beter. Dat was het streven van de aanhangers van Immanuel Kant, de Duitse filosoof die tweehonderd jaar geleden overleed. Kant geldt als voornaamste filosoof van de Verlichting en zijn ideeën vonden algauw weerklank én weerstand. In Nederland ontpopte Paulus van Hemert zich als een gedreven voorstander van de kantiaanse filosofie. In 1804 begon hij het tijdschrift Lektuur bij het ontbijt en de thetafel: Verlichting in hapklare brokken.

annemieke kouwenberg

Het is niet wel doenlijk, de brandende fakkel der waarheid door een gedrang van menschen te dragen, zonder den baard, het hoofdhair, of de klederen van den een' of ander' te verzengen. Is het dan wel wonder, dat men eenen fakkeldrager zoo ongaarne ziet aankomen, en zig alle moeite van de waereld geeft, om 't licht, 't welk hij draagt, uitteblaazen? Inzonderheid lopen ook de groote paruiken van zommige bejaarde Geestelijken veel gevaars. Daarom schreeuwen die Heeren zoo vervaarelijk, wanneer zij, zelfs maar van verre, het flikkeren eener toortse zien.

gemeentearchief amsterdam
Lezing in Felix Meritis, tussen 1800 en 1810, over de wijsbegeerte van Kant

Bovenstaande tekst werd door Paulus van Hemert geplaatst in aflevering drie van Lektuur bij het ontbijt en de thetafel. Het tijdschrift verscheen voor het eerst in 1804, de tiende en laatste aflevering verscheen in 1808. Het geeft een mooie samenvatting van de boodschap, de ‘fakkel der waarheid’, die Van Hemert in het tijdschrift uitdraagt en tegelijkertijd onthult het Van Hemerts grootste punt van frustratie.

Volksverlichting

Paulus van Hemert (1756-1825) was een van de Nederlandse filosofen die zich aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw bezighielden met de Verlichtingsfilosofie van Immanuel Kant (1724-1804). Deze filosofie beslaat de meest uiteenlopende onderwerpen. In Lektuur is met name Kants ethiek aan de orde. Kant stelt daarin dat het streven naar geluk, sinds Aristoteles de basis van elke ethiek, te veranderlijk is om de basis van een degelijke ethiek te kunnen vormen. Daarom zoekt hij naar een nieuwe basis. Die vindt hij in de absolute, altijd geldende plicht. De plicht wordt immers niet, zoals het streven naar geluk, beïnvloed door eigenbelang, maar staat boven de mens en is onveranderlijk. Ethisch juist handelen betekent volgens Kant steeds opnieuw de vraag stellen of men voldoet aan het altijd geldende gebod: ‘Handel zoals je zou willen dat iedereen handelde.’ De menselijke rede vormt de toetssteen voor dit gebod. Wie luistert naar de eisen van de rede, zal altijd zedelijk juist handelen.

Van Hemert voelde zich bijzonder aangesproken door de Verlichtingsfilosofie van Kant. In eerste instantie houdt hij zich vooral bezig met de theoretische achtergronden van die filosofie. In het Magazijn voor de critische wijsgeerte en de geschiedenis van dezelve (1799-1803) discussieert Van Hemert met gelijkgestemden over de theoretische ins and outs van de kantiaanse Verlichting. Ook geven Van Hemert en zijn medestanders (onder wie de schrijver en

[p. 11]

denker Johannes Kinker (1764-1845), J.R. Deiman (1743-1808) en J.F.L. Schröder (1774-1845)) met enige regelmaat redevoeringen in genootschappen als Felix Meritis en de Bataafsche Maatschappij van taal- en digtkunde. Het belangrijkste punt van overeenkomst binnen deze groep is de opvatting dat de wereld er beter uit zou zien wanneer iedereen op kantiaanse wijze verlicht zou zijn; een gemeenschappelijke overtuiging van het kantiaanse gelijk. Na verloop van tijd komt Van Hemert echter tot de conclusie dat theoretische discussies te weinig bijdragen aan de Verlichting van de maatschappij. De praktijk van de Verlichting vraagt om een andere benadering.

In 1801 plaatst Van Hemert een artikel in het Magazijn over de volksverlichting, waarin hij een plan lanceert voor het verlichten van zijn niet buitengewoon geleerde medemens. In 1804 verschijnt vervolgens de eerste aflevering van Lektuur bij het ontbijt en de thetafel, waarin Van Hemert zijn plannen in de praktijk brengt. Hij volgt daarbij het stappenplan uit het Magazijn nauwgezet. Van Hemert ziet het als zijn belangrijkste taak zijn lezers zelfstandig te leren denken. Wie eenmaal vertrouwd is met de eisen van de rede en in staat is daarnaar te handelen, heeft aan de belangrijkste voorwaarden voor de persoonlijke verlichting voldaan. De eerste afleveringen van Lektuur staan dan ook vol met voorbeelden van zelfstandig denkende, verlichte lieden. De rampzalige gevolgen van niet-verlicht denken worden overigens ook nadrukkelijk aan de orde gesteld, bijvoorbeeld in aflevering drie: De leer der gelijkheid van Mezdek, reeds in het begin der zesde eeuw, onder de Persen schandlijk misbruikt.

Ook inhoudelijk stelt Van Hemert bepaalde eisen. Zelfstandig denken is met name van belang op het gebied van ‘regt, zedenlijkheid en religie’. Deze onderwerpen zijn niet willekeurig gekozen, ze delen de Verlichting op in hapklare brokken. Er is een persoonlijk (zedenlijkheid), een maatschappelijk (regt) en een godsdienstig (religie) deel en daarmee wordt de Verlichting in zijn geheel omvat. Elk denkbaar onderwerp is onder te brengen in een van deze drie categorieën. En dat doet Van Hemert dan ook. De artikelen in Lektuur hebben onderwerpen die lopen van Chinese verhalen,

Nicolaes Verkolje, Theekransje, ca. 1710. Victoria and Albert Museum, Londen

via Marie-Antoinette (de vrouw van Lodewijk xvi) en de erfzonde, naar de maatschappelijke positie van de joden in Nederland.

Wie eenmaal zelfstandig heeft leren denken en vertrouwd is met de wetten van de rede, moet leren deze wetten in persoonlijk en sociaal opzicht toe te passen. Van Hemert pleit voor een maatschappelijke Verlichting die leidt tot wereldburgers; het kantiaanse ideaal van de burger die niet alleen aan zijn plichten als burger voldoet, maar ook aan zijn plichten als mens.

Waereldburgerschap

Volgens plan vermoeit Van Hemert zijn lezers in de eerste afleveringen van Lektuur nog niet met theoretische uiteenzettingen. Ze moeten eerst kennismaken met de praktijk van het kantiaanse denken voordat de theorie aan bod komt. Naarmate het aantal afleveringen vordert, neemt ook het aantal theoretisch beschouwende artikelen toe. Blijkbaar is Van Hemert van mening dat zijn lezers inmiddels zozeer vertrouwd zijn met de praktijk van het kantiaanse denken dat ze ook theoretisch onderricht moeten worden. In de eerste afleveringen hebben de artikelen een sterk praktische inslag: Mislukte poging om het Christendom in China te bevestigen; of: Troostgronden, voor degenen die het ongeluk hebben, om op den 29sten Februarij geboren te zijn. In de latere afleveringen gaan de stukken over hoogdravender onderwerpen: De wetgeving der rede de enige grondslag van alle, zoo godlijke als menschlijke, wetgeving; of 's Menschen verheven aanleg, kenbaar vooral ook, uit zijne vatbaarheid voor waereldburgerschap, en daarmede overeenkomstige gezindheden.

Het dragen van de ‘fakkel der waarheid’, zoals Van Hemert zijn verlichtingsstreven omschrijft, brengt ook problemen met zich mee. Niet iedereen is overtuigd van de positieve effecten van de Verlichting, zeker de kantiaanse variant daarvan. De pogingen de fakkel uit te blazen zijn talrijk als we Van Hemert mogen geloven, en hij en zijn medestanders worden door dit verzet behoorlijk gefrustreerd in hun pogingen. Het zijn volgens Van Hemert vooral de geestelijken die schuld hebben aan de trage verspreiding van de Verlichting. Zij

[p. 12]

schreeuwen het hardst bij het zien van de ‘fakkel der waarheid’ en hun grote invloed op gelovigen maakt het Van Hemert moeilijk. De frustratie over de tegenwerking uit religieuze hoek is des te groter, omdat hij juist de protestanten als voorlopers in de Verlichting beschouwt. In tegenstelling tot de katholieken hebben de protestanten al eerder geleerd zelfstandig en kritisch te denken en juist dat zou hen vatbaar moeten maken voor de Verlichtingsidealen. Tot Van Hemerts teleurstelling is er weinig dat de protestanten nog van de katholieken onderscheidt. Niet alleen zijn gelovigen er al lang mee gestopt zelfstandig te denken; degenen die het voor het zeggen hebben in de kerk zijn niet van plan hun macht nog af te staan.

Er is nog een punt van frustatie. Volgens Van Hemert weten de meeste geestelijken nauwelijks waar ze zich tegen verzetten. Ze zijn vooral bang dat hun pruik, lees: hun vaststaande waarheden, door de Verlichting onder de voet worden gelopen. Ze protesteren dus fel, maar in de ideeën van Kant hebben ze zich nog nooit verdiept. Van Hemert voelt zich door dit inhoudsloze verzet in zijn goede bedoelingen aangetast. Hij heeft immers het beste met de maatschappij en ook de religie voor. In Lektuur komt regelmatig aan de orde hoe zowel katholieke als protestantse geestelijken zich verzetten tegen elke vorm van Verlichting en schijnbaar willen verhinderen dat gelovigen zelf nadenken. Een goed voorbeeld hiervan is het artikel dat Van Hemert wijdt aan de predikant die meent een definitieve oplossing te hebben gevonden voor elke vorm van nieuwlichterij. Deze is op het lumineuze idee gekomen alle nieuwlichters vier jaar op te sluiten in een gekkenhuis om ze in die tijd de juiste, behoudende, ideeën in het hoofd te pompen. Van Hemert betuigt op zeer sarcastische toon zijn volledige steun aan het plan en roept de nieuwlichters op zich niet te verzetten.

Gij vreest misschien, dat Gij, dáár [in het gekkenhuis], op water en brood zult moeten zitten, terwijl Jorisvaar [de gekkenhuisopzichter] en zijne Assistenten hun wildbraad kluiven, en onder elkänder den beker ligten. Doch dit geloove ik nooit, dat 's mans bedoeling is. Ik denke in tegendeel, dat Gij goed zult worden opgepast, en van het noodige voorzien. O, wat ik u bidden mag, stelt U dan gerust, en geeft de zaak aan den Prediker over! Een Geestlijke immers weet best, wat u nuttig zij; en het is tot bevordering' van uw waar geluk, dat hij dit middel aan U beproeven wil.

Van Hemert laat zich door dit soort tegenwerking niet uit het lood slaan. Zijn ongebreidelde optimisme over de mogelijkheden van de Verlichting blijft. En daarin is hij niet de enige. Lektuur vormt een schakel binnen een bredere beweging die naar algehele Verlichting streeft. De ideeën die Van Hemert in Lektuur bespreekt komen ook aan de orde in andere tijdschriften uit dezelfde periode. Vaak is daarin de medewerking van Van Hemerts vrienden, meestal Johannes Kinker, te herkennen. Een terugkerend element in deze tijdschriften is het optimisme over de verlichte toekomst. Mens en maatschappij hebben Verlichting nodig om zich staande te kunnen houden en zich te kunnen verbeteren. Zo is Johannes Kinker er rond 1800 van overtuigd dat ‘over zes jaren [...] ieder Kantiaansch wezen zal’. Lektuur geeft blijk van dezelfde idealen: wie de idealen van de kantiaanse Verlichting in de praktijk wil brengen, is overtuigd van de positieve uitwerking die dat op de maatschappij zal hebben. Juist daarom wil Van Hemert ook de minder geschoolde burger kennis laten maken met de Verlichting; hij is vol vertrouwen dat de verlichte burger een glorieuze toekomst wacht.