Literatuur. Jaargang 21

[p. 38]

Lucretia van Merken: de wijze vrouw van Feith?

De sentimentalistische schrijver Rhijnvis Feith droeg zijn roman Julia op aan een mysterieuze Sofie, een gelijkgestemde vriendin die hem uitnodigde voor een ‘digterlijke party’ op haar landgoed. Onder het licht van de maan zaten zij in een prieeltje aan de oever van de Rijn en spraken over de liefde. Wie was zij?

André Hanou

Eén van de leukste boeken



die ik ken, is de Julia van Rhijnvis Feith (1783). Ik kan me levendig voorstellen dat die mening niet algemeen gedeeld wordt. De hartstochtelijke maar zeer kuise liefde tussen Eduard en Julia is immers wat moeilijk te begrijpen in onze tijd waarin we elke minuut op buis of billboard geconfronteerd worden met heupslingerende Shakira's, boezembrede Britney's en een keur aan andere botoxmeiden wier keursjes uitnodigen tot instant-erotiek. Ook in onze hedendaagse literatuur zeggen onze vilein geworden Julia's zelden ‘sorry!’

Het onderstaande gaat niet over de vraag of seks altijd met karrenvrachten van het scherm of de pagina moet afdruipen. De Julia zelf had in de tijd van publicatie wel degelijk een erotiserend effect. Dat is naspeurbaar aan de hand van nogal wat parodieën, die het verhaal van de Julia gebruiken om vrolijke seksuele gedachten te debiteren. Men leze bijvoorbeeld het verhaal ‘Wipstaart en Agnietje’ in de Vrolyke Zedemeester (1794). Maar lezers, critici, liepen vooral rood aan omdat men de Julia in het algemeen een onverantwoord boekje vond. Het was vooreerst een roman, fictie: dat werd altijd nog beschouwd als gevaarlijke lectuur, zeker voor vrouwen. Maar deze roman was erger: een jongeman en een meisje, met hun tweeën alleen in de vrije natuur en dat vaak des nachts! Zij lieten hun gevoelens de vrije loop, schreiden hete tranen onder de maan, spraken over eeuwige liefde. Erg onverantwoordelijk allemaal...

Wie bekend is met de fictie vóór Feith, krijgt nog steeds een soort shock als hij de Julia voor het eerst binnenstapt. Er heerst de warmte van een tropische kas. De lezer loopt met de eenzame Eduard een nachtelijk woud in, wordt deelgenoot gemaakt van diens heimelijke gevoelens en verlangens en vindt met hem op een open plek het meisje dat de hemel voor hem bestemd lijkt te hebben:

Onze bevende oogen ontmoetten elkander - Spraakloos hieven onze harten het tederst gesprek aan, en de inspraak der Natuur verzekerde mij, dat JULIA het eenigste Meisje op den geheelen aardbodem was, dat mij gelukkig kon maken.

In de volgende fragmenten krijgen we steeds in een soort filmische opnamen verslag van ontmoetingen, gevoelsontboezemingen. Deze roman (is het dat wel?) heeft geen causale verhaallijn. Het zijn meer stukken dagboek: overwegingen, ervaringen, gevoelens. In zijn soort was het iets heel nieuws. Het is niet zo gek dat de schrijver het nodig vond aan zijn Julia een soort uitleg en verdediging vooraf te laten gaan. Dat doet hij in de vorm van een soort opdracht aan een vrouw:

Aan mevrouwe ***

Welk een onbedachtzame eisch, Vriendin! - Hoe! mijne JULIA in 't openbaar verschijnen? en gij - gij die alles op mij vermoogt - dit van mij vorderen? - Waarlijk, dit heet een misbruik van zijne magt te maken. Bedenk toch een oogenblik wat mij aanleiding

[p. 39]

collectie gemeentearchief leiden
Linkerpagina: titelpagina uit de eerste druk van Julia, 1783
Rechts: inrijhek van een buiten aan de Hoge Rijndijk nabij Leiden

gegeven heeft om deeze weinige bladeren te vervaardigen, en beslis zelve of er toen het doelwit bij kon zijn van ze ooit gemeen te maken? - Gij herinnert u ligt nog de digterlijke partij, die gij, voor twee jaaren, aan eenige uwer beste Vrienden en Vriendinnen op uw vermaaklijk Landgoed gaaft? - De vermoeiende hitte van dien dag deed u, die altijd op het genoegen van anderen bedacht zijt, op eene wijze, die men geen' wederstand kan bieden, aanhouden om er den nacht bij te voegen. Nooit zal ik dien verrukkelijken nacht vergeten! Hij was de schoonste, dien ik immer zag. - Nog kan ik mij verbeelden in uw donker Prieel aan de oever van den Rhijn te zitten, en deezen stroom door de maan bij streeken verlicht te zien. Geen blaadje verroerde zich. - 't Is in zulke oogenblikken, dat het hart zich, onder 't genot der strelendste kalmte, vertedert. - Wij kwamen in een vriendlijk verschil over de Liefde. Ik had bijna elk tegen mij. - Gij alleen, bevallige Sophie! koost mijne zijde. Aan welken kant zich de waarheid ook bevond, dit is zeker, wij dachten meer verheven over de Liefde, dan onze tegenstrevers. Ons gesprek liep ten einde en gij vorderde toen van mij, dat ik mijne gedachten omtrent de Liefde in een tafereel van twee gevoelige harten ontwikkelen zou. - Ben ik geschikt om u iets te weigeren? - Mijne JULIA ontving haar aanwezen, en naauwlijks heb ik aan uwen eersten eisch voldaan, of gij voegt er eenen tweeden, die veel zwaarer is, bij - Gij wilt dat JULIA in het licht trede. Begrijp toch wat ik wage met u te gehoorzamen! - Aan wie zal mijn Schilderij behagen? - Aan Sophie? ja! en aan die weinigen, die haar gelijken, die zulk een schoon, gevoelig, hart in haaren boezem dragen. [...] Welaan! ik zal gehoorzamen. Ten minsten - en dit alleen is toejuiching genoeg - ten minsten zal Sophie mij met haare goedkeuring belonen, en elk, die gelukkig genoeg is van haar te kennen, zal overtuigd zijn, dat mijne JULIA geen wezen van verbeelding is. -

Deze opdracht geeft de indruk niet alleen maar een toop te zijn. Natuurlijk, de naam ‘Sofie’ verwijst naar een hoogstaande vrouw in het algemeen, muze van de schrijver. De naam Sofie gebruikt Feith op die wijze wel meer. Bijvoorbeeld in zijn Brieven aan Sophië (1806).

Een Leidse Sofia

Er is wel de suggestie gedaan (door Buijnsters, en Van den Toorn) dat de Sofie aan wie de Julia opgedragen is en die begrip had voor het soort liefde waarover Feith schrijft, geïdentificeerd zou kunnen worden met de tot 1786 te Windesheim (dus vlak bij Feiths verblijfplaats Zwolle) wonende Dorothea, gravin von Wartersleben. Dat is onwaarschijnlijk zoals Rob de Bree eerder aantoonde. Feith is echter vrij precies. Hij zegt namelijk dat het landgoed van Sofie aan de Rijn ligt, en dat hun discussie over de liefde plaatsvond in het prieel dat aan die stroom lag.

Nu zal men mogelijk bij die Rijn visioenen krijgen van een langs de Drachenfels stromende rivier, mede omdat de Julia doet denken aan romantiek, aan bossen en wat al niet. We hebben de neiging de dennenaalden van de jas te kloppen en de Harzreise van Heine tevoorschijn te halen. Misschien mag men de Julia inderdaad lezen als een verslag van de een of andere Feithiaanse liefde in de Overijsselse of Veluwse bossen in de buurt van Zwolle.

Maar Feith noemt hier: de Rijn. Er is maar één stuk rivier in Nederland dat, ook toen, werkelijk Rijn heet. Dat is de stroom die, uit Duitsland gekomen, bij Nijmegen allerlei namen krijgt, maar pas voorbij Utrecht weer echt Rijn heet en zo blijft heten tot hij Leiden binnenstroomt.

Nu wordt inderdaad vaak vergeten dat de Julia niet zozeer een Zwols boek is. Het is eerder een Leids boek. Feith studeerde te Leiden van 1769 tot 1770. Hij was populair in het Leidse dichtgenootschap ‘Kunst wordt door arbeid verkregen’. De Julia werd uitgeven door de Leidse uitgever Cornelis van Hoogeveen junior. Feith was in die jaren, net als Van Hoogeveen, lid van de Leidse loge La Vertu (tot hij daar uitgezet werd wegens wanbetaling; maar toen was hij alweer terug in Zwolle). Een geliefkoosd uitstapje van de Leidse studenten was de wandeling langs de Hoge Rijndijk - langs de Rijn dus - naar de uitspanning ‘Het Fonteintje’. Langs diezelfde weg lagen toen nog allerlei landgoederen en buitenplaatsen, zoals we die nog

[p. 40]

kennen langs de Vecht. Hoe dan ook, Feith wist alles van Leiden en omstreken. Inclusief de (Leidse) Rijn. De vraag lijkt dus gerechtvaardigd, op basis van de tekst zelf: moeten we niet zoeken naar een Sofia die inderdaad woonde langs dat stukje Rijn bij Leiden? Is daar geen literaire beschermvrouwe te vinden, met een salon waarin literaire en culturele zaken besproken worden?

Zo'n Sofia bestond.

Lucretia Wilhelmina van Merken (1721-1789) was in de jaren zeventig de beroemdste schrijfster van het land. Elisabeth Wolff bijvoorbeeld vond haar zonder meer de grootste. In 1768 trouwde Lucretia met de Amsterdamse dichter Nicolaas van Winter. Zij kochten rond 1780 een buiten ‘Bijdorp’ bij Leiden, langs de genoemde rivier, in de richting van Zoeterwoude. Op die plaats verzamelden zij gelijkgestemde geesten en hadden er een soort literaire salon. Het jaar 1780 correspondeert fraai met die plaats in de opdracht waar Feith opmerkt dat de discussie over zijn tekst een paar jaar eerder heeft plaatsgevonden.

Er zijn nog enkele brieven van Feith aan het echtpaar bewaard gebleven. Zo schrijft hij november 1784 een brief waarin hij dankt voor de ‘gulle bewijzen van vriendschap’ die hem eerder verkwikt haddden ‘bij mijn verblijf te Leiden’. Blijkbaar bezocht hij het paar nog steeds.

Voorlopig hoeven we dus geen vreemde Sofia's te zoeken, wanneer er een Leidse Sofia voorhanden is. Een wijze vrouw die best begreep dat een liefde als tussen Eduard en Julia een boek zocht.

Om verder te lezen

De meest recente editie van de Julia is die, uitgegeven door J.J. Kloek en A.N. Paasman ('s-Gravenhage: 1982); een oudere is die door M.C. van den Toorn (1967). Over Feith: P.J.A.M. Buijnsters, Tussen twee werelden. Rhijnvis Feith als dichter van ‘Het Graf’, Assen: 1963; en J.C. Streng, ‘Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is te schrijven’. De correspondentie van Rhijnvis Feith 1753-1824, Epe: 1994. Over de eerste liefde van Feith, Maria Adriana Tonneman, en andere amoureuze belangstellingen van de jonge Feith: Rob de Bree, ‘Het verbroken engagement of Een blauwe maandag: Rhijnvis Feith en de liefde’, in: Overijsselsche Historische Bijdragen 106 (1991), pp. 45-105. Over de populariteit van de naam ‘Sofie’ rond 1800: A. Hanou, ‘Sophie's keuze: Kant’ In: idem, Nederlandse literatuur van de Verlichting (1670-1830), Nijmegen: 2002, pp. 227-231. De suggestie dat Sofia wel Van Merken zou kunnen zijn, is eerder gedaan door W.R.D. van Oostrum, in haar Juliana Cornelia de Lannoy (1738-1782) [...], Hilversum: 1999, pp. 283, nt. 97.

P.J. Uylenbroek, Ter grafstede...Uit: Lykdichten, ter gedachtenisse van de grootste der Nederlandsche dichteressen, vrouwe Lucretia Wilhelmina van Merken. Amsterdam: 1790