Literatuur. Jaargang 21

[p. 10]

Onovertroffen verfijning
Petrarca en Hooft

Dankzij een reeks nieuwe uitgaven staan ze opnieuw in de schijnwerpers: Petrarca en zijn Nederlandse alter ego P.C. Hooft. Leg het oor te luister en geniet.

frans blom

Elkaar het jawoord geven op 6 april getuigt van historisch besef. Die dag is de befaamde dolce giorno dat Francesco Petrarca en Laura elkaar voor het eerst zagen. Constantijn Huygens en Susanna van Baerle deden het in 1627, exact op het driehonderdjarig jubileum. P.C. Hooft, als gast aanwezig op hun feest, zal er het zijne van gedacht hebben. Tenslotte was hij de fijnzinnigste van de twee taalvirtuozen, die er het best in was geslaagd om Petrarca's ‘Orpheïsche’ muzikaliteit in Nederlandse sonnetten weer te geven. Daar kwam nog bij dat vriend Huygens ervandoor ging met de aantrekkelijke vrouw die hij korte tijd voor zichzelf had gedacht.

Dankzij twee nieuwe uitgaven kunnen we nu weer genieten van de onovertroffen verfijning in de verzen van Petrarca en Hooft. Ten eerste zijn de veelgeprezen vertalingen van Petrarca door Frans van Dooren thans in hun vijfde herziene druk verschenen in de reeks Salamander klassiek. Het is een elegante selectie uit de Canzoniere, in een ruimhartige vormgeving waarbij ieder sonnet een eigen pagina heeft en daardoor de aandacht krijgt die het verdient. Zo ontstaat de concentratie om te genieten van Petrarca's perfectie, zijn gevoel voor verfijning, ooit zo fraai benoemd als sentimento della bella forma. Zoals in sonnet 365:

I'vo piangendo i miei passati tempi
I quai posi in amar cosa mortale,
Senza levarmi a volo, abbiend'io l'ale,
Per dar forse di me non bassi essempî.

Tu che vedi i miei mali indegni et empî,
Re del cielo invisibile immortale,
Soccorri a l'alma disviata e frale,
E'l suo defetto di tua grazia adempi;

Sì che, s'io vissi in guerra et in tempesta,
Mora in pace et in porto; e se la stanza
Fu vana, almen sia la partita onesta.

A quel poco di viver che m'avanza,
Et al morir, degni esser tua man presta:
Tu sai ben che 'n altrui non ho speranza.

Tegenover Petrarca's origineel staat op de rechterbladzijde Van Doorens vertaling. Die veroorlooft zich veel vrijheid, juist om zich te kunnen voegen naar de strenge vormeisen van het genre. Het voornaamste punt waarop de vertaling verliest, is de bella forma in de woordkeuze. Het neigt te zeer naar prozawerkvertaling in formuleringen als ‘mijn welzijn schaden’, ‘laat mij goed en deugdzaam zijn’ of ‘nu 't weldra met me is afgelopen’. De vorm eist hier zijn tol: het komt hoofdzakelijk voor in verseindes, als de mindere correspondent van een rijmpaar. In 1663 maakte Constantijn Huygens van hetzelfde sonnet een vertaling die meer poëzie is gebleven.

Sonnet 365

Bedroefd zie ik hoe ik mijn welzijn schaadde
Doordat ik ál mijn liefde op aarde had,
En ondanks het geloof dat ik bezat
Mezelf niet los kon maken van het kwade.

O eeuwige God, die al mijn slechte daden
Onzichtbaar met uw vaderhand omvat,
Breng mij, verdoolde, weer op 't rechte pad
En help mij door de kracht van uw genade.

Schenk mij na zoveel strijd en zoveel pijn
Uw vrede. En stond ik eens voor 't aardse open,
Laat mij bij 't afscheid goed en deugdzaam zijn!

En maak, nu 't weldra met me is afgelopen,
Dat ik gelouterd voor uw troon verschijn:
Gij weet dat ik alleen op u kan hopen!

Van Dooren

Ick gae vast en beklaegh mijn' afgeleefde dagen,
Die 'ck leelick heb verquist aen menschelicke minn,
Niet eens ter vlucht getilt, daer ick nu wel bevinn
Dat mij mijn' wiecken vrij veel hooger konden dragen.

Onsienbaer, eewich God, ghij die daer hebt verdragen
Mijn' boosheden gepleeght soo tegens uwen sinn,
Helpt mijn' verdoolde ziel, staet voor haer' schulden in,
En heelt met uw genad' haer sondige misdragen.

Op dat ick, die in storm en onweer hebb gesweeft,
In vré mogh' havenen, en hebb ick niet beleeft
Als ydelheit, altoos met eeren mogh' vertrecken,

Dat m' in de korte wijl die mijnen tijd kan strecken,
En in mijn' stervens uer uw' heil'ge hand behouw':
Ghij weet dat ick op u, en u alleen, betrouw.

Huygens

[p. 11]

De Nederlandse Petrarca

Maar de echte Nederlandse Petrarca valt te beluisteren in de nieuwe bloemlezing van P.C. Hoofts Liederen en gedichten. Het Griffioendeeltje presenteert een keur uit de lyriek en toneelreien, thematisch gegroepeerd onder ‘Kunst en vriendschap’, ‘Gebouwen en gebeurtenissen’, Ethiek en godsdienst’ en natuurlijk op de eerste plaats onder ‘Liefdespoëzie’. Hoe is het mogelijk dat Susanna van Baerle voor Huygens koos terwijl de Drost van Muiden voor haar wilde zingen? Vaak is gezegd dat de jonge Hooft - die van vóór de prachtige bundel Emblemata Amatoria uit 1611 - de oudere overtreft. De natuurlijke elegantie uit de jeugd zou met het klimmen der jaren, en ook wel onder invloed van Huygens, een beetje zijn verstard. Steevast kiest elke editeur van Hoofts lyriek er dan ook voor om de leestekst te baseren op de vroege versies, en latere ingrepen van de dichter te negeren. Toch zou het niet verbazen als de hooftprijs voor zijn beste sonnet aller tijden, ging naar een compositie uit latere periode. Wanneer Hooft 44 jaar oud is en weduwnaar van zijn ‘licht’, Christina van Erp, bemerkt hij dat nieuw vuur de duisternis in zijn hart verjaagt. Zijn lief, luisterend naar het naamverzet Arbele, zal geheel in stijl als een ware Laura ongenaakbaar en onbereikbaar zijn, en mevrouw Huygens worden:

Sint dat melijdelooz' en overbolghe ramp
Aen haer, die was mijn dagh, de lichten heeft geloken,
En dat mijn zoete brandt verkeerd' in bitter smooken,
Bestelpt van wightigh wee, en doodelijke damp,
Die willen dat jck krimp, en rouw op rouwe klamp,
En heeft mijn geest nojt lucht van lichtenis geroken,
Voor dat, Arbele, ghij in 't hart mij vier quaemt stoken,
Het welk ontsteken schijnt aen mijn geleschte lamp.

Zoo heeft, v, de natujr, met gulle gunst omvaedemt,
En heughlijk' heerlijckheên vw' ooghen aengeädemt,
En 't adelijk gelaet geäert naer achtbre stam.

Die vorstelijke swaeij van zinnelijke zeden
En zoete staetlijkheit, mijn droef gemoedt versmeden,
En heldren van zijn roest in deeze versse vlam.

Gans Sackerlijsies!

Een volstrekt ander geluid, of liever kabaal, of nog liever ‘redjement’ klinkt op uit de Warenar, de volkse komedie die speelt in de straten van Amsterdam. Jeroen Jansens nieuwe, kritische editie van het stuk is gebaseerd op de eerste, anonieme druk uit 1617, en kiest ervoor om de auteursnamen P.C. Hooft en Samuel Coster op de omslag te zetten. Het auteurschap is al zolang het stuk wetenschappelijk geëditeerd wordt, een punt van discussie, al lukt het Coster maar niet om in deze non liquet alfabetisch als eerste genoemd te worden.

Het stuk moet het, zeker in onze tijd, niet hebben van z'n geniale plotconstructie. Ook niet van de zwaar aangezette typetjes als de vrekkige Warnar of de praatzieke Reym. En valt er nou echt te lachen om een flinke ‘hier pak aan, en nog één’-afranseling? Nee, zo'n komedie, klassiek of in vroegmoderne adaptatie, is en blijft echt te flauw voor woorden. Maar dan de taal. Die maakt alles goed, of beter: ‘Hier komt het varcken onder sijn magen’. Leg gewoon je oor te luister en geniet. Zo klinkt de Amsterdamse botmuil. ‘Soo speult de droes mitje backes.’ Heerlijk direct. De Romeinse komediedichter Plautus beheerste die techniek ook zo goed: springlevend, laag en snedig taalgebruik, dermate afwijkend van keurig aangeharkte Ciceronianen dat betweterige humanisten het zaak vonden zijn komedies te emenderen en deze sprankelende bronnen van het gesproken woord verzorgder te doen formuleren. Hooft en Coster gelukkig niet. Gans Sackerlijsies! Die hebben Plautus' Aulularia (‘Spel van de Pot’) in de bekende woorden ‘Nae 'sLandts gheleghentheyt verduytschet’ en met de antieke setting ook de Plautijnse dictie omgezet in de sublieme platheid van oer-Amsterdams.

Vanaf de première in de Nederduytsche Academie aan de Keizersgracht zal het stuk bij zijn talloze opvoeringen veel hebben losgemaakt. Natuurlijk was de gewone man

Van Miervelt, P.C. Hooft, 1629

daarbij in de eerste plaats de risee, maar ook de beter gefortuneerden kwamen er niet zonder kleerscheuren vanaf. Halverwege het stuk heeft Rijckert zo zijn bedenkingen over het actuele leven van de gegoede burgers. Die zogenaamde hoeders van fatsoen ventileren in hun elegante conversatie niets dan roddel en achterklap:

Daer hoorje wie dat broets is, en wie'er inde kap sal [moet huwen]:
Waer Harmen bot ghevanghen heeft, waer Goris vrijt.
Dat Jan onder de pels [pantoffel] moet, en dat Krijn zijn Wijf smijt.
Dat Heymetje een storting gehadt heeft, en Dibberich swaer is,
Wie dat de wurp [schuld] sal krijgen, en wie dat de Vaer is.

Het markante is dat deze passage, die in totaal over zo'n tachtig verzen de vloer aanveegt met Amsterdams nieuwe rijken, een originele toevoeging is in de Warenar. Zij steunt in niets op Plautus en komt scherp en treffend uit de koker van de bewerkers.

De nieuwe Warenar in de Delta-reeks is een aanwinst. Het vergt even wat concentratie om met hulp van de annotaties aan het straatlawaai te wennen, maar op deze wijze komt het stuk beter tot zijn recht dan in

[p. 12]

een hertaling. Het kundige nawoord van de bezorger, die al jaren met de tekst is bezig geweest, biedt allerlei handvatten om onverhoopt gemiste dijenkletsers in te halen. ‘Uiteraard’, stelt Jansen zijn lezer gerust, ‘laat dit onverlet dat veel wendingen in het spel nog steeds uitermate grappig zijn.’ Dat valt eerlijk gezegd wel mee, maar ik heb genoten van de taal, of nee: ‘'kHeb een avontuertjen e hadt dat te byster nae mijn sin is.’

Verder Lezen

Francesco Petrarca. Sonnetten en andere gedichten. Vertaald door Frans van Dooren. Vijfde herziene druk. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2004 (Salamander). P.C. Hooft. Liederen en gedichten. Samenst. Johan Koppenol m.m.v. Emel Spaninks en Madeleine de Vetten. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2004 (Griffioen). P.C. Hooft, S. Coster. Warenar. Bezorgd door Jeroen Jansen. Amsterdam: Bert Bakker, 2004 (Delta).