Literatuur. Jaargang 21

[p. 10]

Koning Artur als exportproduct

Verhalen over koning Artur zijn al eeuwenlang geliefd. Ook de Middelnederlandse Arturroman heeft niet te klagen over aandacht, vooral van Nederlandse en Vlaamse letterkundigen. Sinds kort is hij aan een opmars begonnen in het buitenland. Door vertalingen in het Engels zijn onze verhalen over Artur internationaal beschikbaar. Alleen het Nederlandstalige publiek staat in de kou.

joost van driel

‘Met zijn lans stak koning Artur krachtig door het harnas van Mordret. Door de wond kon je de zon zien schijnen, en toen Mordret zag dat hij dodelijk gewond was, sloeg hij Artur op zijn helm. Zijn zwaard zonk diep in Arturs hoofd. De koning viel verdoofd van zijn paard, en ook Mordret viel. Ze waren zo zwaargewond dat geen van beiden kon opstaan. Ende Mordret starf in corter stont.’

Aldus de dichter van de Middelnederlandse roman Arturs doet in zijn beschrijving van een van de beroemdste scènes uit de wereldliteratuur: het tragische moment dat koning Artur tegenover de verrader Mordret komt te staan en zij elkaar dodelijk verwonden, te midden van de talloze lijken van hun beide legers. In dit gevecht gaat Arturs rijk ten onder en daarmee ook een wereld vol avontuurlijke verhalen. Perceval, Walewein, Lancelot en Guinevere zijn de hoofdpersonages in die verhalen, die behoren tot het genre van de Arturroman, dat vanaf de twaalfde eeuw vanuit Frankrijk in Europa populair werd.

De dichter Chrétien de Troyes heeft hiervoor in de twaalfde eeuw het startsein gegeven. Zijn elegante romans, zoals de Yvain en de Lancelot, kennen een frivole teneur, met veel aandacht voor liefdes schijnbewegingen, de hoofse minnerij en ridderlijke avonturen. Maar na verloop van tijd slaat de stemming in het Arturgenre om. Oudfranse teksten uit het begin van de dertiende eeuw, zoals de Lancelot en prose en La mort le roi Artu, ademen een heel andere sfeer; ze zijn in proza geschreven en hebben het karakter van geschiedkundige kronieken. De somberheid zet in, een besef van zonde ontwaakt. De wereldse levenswandel van de ridders en jonkvrouwen wordt veroordeeld. De overspelige liefde tussen Lancelot en Guinevere, Arturs gemalin, heeft weinig spannends meer, maar is wellust, zonde, en zal een van de oorzaken zijn van de tweedracht in Arturs imperium en de uiteindelijke ineenstorting ervan.

Der avonturen vader

Pas in de dertiende eeuw lijkt de Arturroman in de Lage Landen te ontwaken. Misschien werden al vroeger verhalen verteld, maar die zijn pas later op schrift gesteld. De Middelnederlandse Arturliteratuur kent romans van vele duizenden verzen als de Ferguut en de Moriaen naast een kleinood van zo'n achthonderd verzen als Lancelot en het hert met de witte voet. De meeste verhalen zijn door dichters omgezet uit het Frans, andere zijn verzonnen door Middelnederlandse dichters.

De belangrijkste Middelnederlandse Arturroman is de Roman van Walewein. Deze roman van ruim 11.000 verzen is het werk van twee dichters, ene Penninc en Pieter Vostaert. Een ingenieus opgezet verhaal is het, dat begint op het moment dat een schitterend schaakspel Arturs hof komt binnenzweven en weer verdwijnt, de toeschouwers verbouwereerd achterlatend. Walewein is de held die het op zich neemt het schaakspel voor Artur te veroveren. Na avontuur op avontuur, na de halve wereld te hebben rondgetrokken, lukt het hem die queeste te volbrengen, wat hem niet alleen roem schenkt, maar ook de liefde oplevert van Ysabele, de mooiste vrouw ter wereld. Deze originele roman heeft altijd veel in de belangstelling gestaan. Het is een canonieke tekst, Couperus liet zich erdoor inspireren tot Het zwevende schaakbord (1922), het verhaal is zelfs verfilmd, en sinds kort krijgt de tekst ook aandacht in het buitenland.

Dat laatste is vooral te danken aan de Leuvense medioneerlandicus Geert Claassens en David Johnson, van Florida State University. Zij hebben de Middelnederlandse tekst zij aan zij met een Engelse vertaling en voorzien van een gedetailleerde inleiding uitgegeven in de Arthurian Archives. In die prestigieuze reeks worden Arturromans uit allerlei relatief kleine taalgebieden uitgegeven, bedoeld voor een internationaal publiek van specialisten.

Inmiddels hebben die dankzij de toegankelijke vertaling de Walewein ontdekt én bestudeerd. Originality and Tradition in the Middle Dutch ‘Roman van Walewein’ is het resultaat, een fraaie verzameling van elf artikelen, het merendeel geschreven door Engelse en Duitse mediëvisten. Hun onderwerpen variëren van ‘The Roman van Walewein as a Postclassical Literary Experiment’ tot ‘Fight Descriptions in de Roman van Walewein’. Een constante in de bundel is de aandacht voor de internationale dimensie van de Walewein. De stukken zijn niet allemaal even gemakkelijk geschreven, maar ze bevatten vaak wel verrassende observaties. En na lezing besef je nog maar eens hoe grensoverschrijdend en hoe Europees de stof van de middeleeuwse vertelkunst was.

[p. 11]

William Morris, Guenevere or La Belle Iseult, 1858

Verzamelwoede

Behalve op de Walewein heeft het onderzoek naar Middelnederlandse Arturromans zich sterk op een ander werk gericht, de zogenaamde Lancelotcompilatie. ‘Werk’ is eigenlijk een onjuiste aanduiding, want één roman of tekst is het niet. Nee, de Lancelotcompilatie is veeleer een handschrift. Door insiders ook wel aangeduid als 129 A 10, de signatuur waaronder het in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt bewaard.

De waarde van dit veertiende-eeuwse manuscript voor de medioneerlandistiek is onschatbaar. Een topstuk is het genoemd, niet vanwege het uiterlijk, want vergeleken met rijk verluchte middeleeuwse boeken ziet het er maar armoedig uit. Zijn status heeft het handschrift in de eerste plaats aan de uitzonderlijke inhoud te danken.

De Lancelotcompilatie getuigt van een fanatieke verzamelwoede en belezenheid op het gebied van de Middelnederlandse Arturtraditie. Het bevat tien berijmde Arturromans die achter elkaar zijn gezet, zodat je de indruk krijgt dat hier één groot verhaal wordt verteld over koning Artur en zijn ridders. Vreemd is verder dat al die verzamelde romans qua karakter sterk uiteenlopen. Sommige zijn vertaald uit het Oudfrans, andere zijn originele Middelnederlandse verhalen. Het handschrift bevat avontuurlijke romans die aansluiten bij Chrétien de Troyes, maar ook serieuzere teksten die voortkomen uit de somber gestelde Arturtraditie van na Chrétien. De Lancelotcompilatie omvat al met al zo'n 87.000 verzen en neemt daarmee meer dan de helft van de hele Middelnederlandse Arturtraditie voor haar rekening. Op de laatste bladzijde van dit handschrift staat de merkwaardige mededeling: ‘Hier indet boec van lancelote dat heren lodewijcs es van Velthem’. Een soort ex-libris, dat lijkt te betekenen: hier eindigt het boek over Lancelot, dat het bezit was van Lodewijk van Velthem. Laatstgenoemde was een Middelnederlandse dichter die rond 1300 leefde en bekend is van een roman over de tovenaar Merlijn en een deel van een gigantische rijmkroniek, de Spiegel Historiael. Was hij de architect van de Lancelotcompilatie?

Ook vijf romans uit die Lancelotcompilatie zijn door Claassens en Johnson onlangs uitgegeven. Five Interpolated Romances from the ‘Lancelot Compilation’ is een dik boek geworden - het heeft meer dan 750 bladzijden - waarin de teksten Die wrake van Ragisel, de Riddere metter mouwen, Walewein ende Keye, Lanceloet en het hert met de witte voet, en Jacob van Maerlants Torec zijn uitgegeven, samen met een Engelse vertaling. Deze uitgave is een mooie aanwinst voor de internationale Arturistiek, en hoewel de reeks Arthurian Archives duidelijk mikt op dat specialistische publiek heeft ook de neerlandistiek baat bij deze edities. Veel romans waren slechts in oude edities beschikbaar, van Walewein ende Keye dateerde de laatste editie zelfs van rond 1850. De inleidingen geven behalve een scherp beeld van de Lancelotcompilatie als geheel een uitputtende weergave van de recente studie naar de afzonderlijke teksten. Aardig is ook dat in de inleidingen expliciet de kunstwaarde en interpretatie, de ‘Artistic Achievement’ genoemd, van de Middelnederlandse Arturroman ter sprake wordt gebracht. Die zijn niet alleen relevant voor buitenlandse onderzoekers - waarom zouden ze zich anders in deze teksten gaan verdiepen? Ook voor de medioneerlandistiek zijn de beschouwingen over de artistieke waarde van de ridderromans aardig; ze laten weer eens zien dat we hier toch werkelijk te maken hebben met literaire Kunst.

Cyclusvorming

Wat is nu eigenlijk de achterliggende gedachte van dat merkwaardige handschrift 129 A 10? Die vraag probeert de Utrechtse medioneerlandicus Bart Besamusca te beantwoorden in The Book of Lancelot, een monografie over de Lancelotcompilatie. Net als Claassens en Johnson wil Besamusca met zijn Engelstalige boek de aandacht van buitenlandse onderzoekers voor de Middelnederlandse Arturroman aanwakkeren. The Book of Lancelot is geschreven vanuit een missie, namelijk ‘to demonstrate the value of the Middle Dutch Lancelot Compilation in a general sense for medieval studies in an international context.’ Het grootste deel van Besamusca's studie bestaat uit een analyse van de Lancelotcompilatie. De romans worden samengevat, hun bronnen en verbanden met andere epische teksten besproken. Deze hoofdstukken zijn duidelijk bedoeld als introductie voor een niet-Nederlandstalig publiek met kennis van de middeleeuwse Arturtraditie.

Vernieuwend is Besamusca in het laatste hoofdstuk. Daar beschouwt hij het Middelnederlandse handschrift als een voorbeeld van ‘cyclusvorming’: het verschijnsel dat zelfstandige teksten tot een cyclus worden samengebracht. Internationaal hebben die ‘narrative cycles’ wel al de nodige aandacht gekregen, maar Besamusca vergelijkt voor het eerst de Lancelotcompilatie met Franse, Duitse en Engelse cycli. Hoe zijn de romans met elkaar verbonden, op welke manier verwijzen ze onderling naar elkaar en hoe consistent zijn de cycli opgebouwd? Uit de vergelijking blijkt dat de maker(s) van de Lancelotcompilatie hebben geprobeerd de hybride verzameling Arturromans toch een consistente structuur te geven. Dat is maar ten dele gelukt, zo stelt Besamusca, en op vele punten heeft de Lancelotcompilatie een ambivalent karakter, met een soms onlogische compositie en incoherente structuur.

[p. 12]

Over grenzen

Hoe moet je die internationalisering van de studie van Middelnederlandse Arturromans nu waarderen? Voor de makers van deze fraaie boeken heb ik niets dan lof: op professionele wijze begeven ze zich op het internationale speelveld, met mooie resultaten. De voordelen zijn bovendien evident. Meer aandacht van onderzoekers van allerlei pluimage leidt vanzelfsprekend tot nieuwe ideeën en inzichten. Hoe meer zielen, hoe meer kennis, kan je stellen, en in ieder geval meer vreugd. Zeker voor de zo internationale verhaalstof rond koning Artur en zijn ronde tafel moet een literair-historicus wel over de grenzen van zijn taalgebied heenkijken. De hier besproken boeken maken dat mogelijk voor een Engelstalig publiek, en dat publiek vindt in Besamusca's studie een voorbeeld van hoe je de Arturstof uit verscheidene taalgebieden succesvol kunt bestuderen.

Desondanks heb ik ook bedenkingen, niet vanwege de kwaliteit van deze boeken, maar eerder naar aanleiding van de internationalisering van de neerlandistiek op zichzelf. Zo valt het op dat een internationale benadering van Arturliteratuur zich vooral richt op kwesties die zich makkelijk lenen voor een grensoverschrijdend perspectief. Dat zijn juist niet de unieke kenmerken van de romans, maar eerder algemene kenmerken van het genre: het beeld van een personage bijvoorbeeld, of de verspreiding van een motief of stofcomplex. Hierdoor verdwijnt het eigene van de Middelnederlandse Arturromans uit beeld. Om interessant te zijn voor een internationaal vakpubliek mogen zij vooral niet al te origineel zijn, zo lijkt het.

Tekenend is de manier waarop wordt omgegaan met Lodewijk van Velthem. Hij is zeer waarschijnlijk de eerste bezitter geweest van de Lancelotcompilatie. Wat ligt er dan meer voor de hand dan om deze dichter centraal te stellen in het onderzoek naar de Arturromans in dit handschrift? De verbanden tussen Velthems oeuvre en de Lancelotcompilatie, inhoudelijk maar ook wat toonzetting betreft, zijn een interessant onderzoeksterrein. Maar Velthems rol lijkt juist te worden gemarginaliseerd. De man schreef over van alles en nog wat, bijvoorbeeld in zijn gevarieerde Spiegel Historiael, en voelde zich in meer dan een genre thuis. Dat genreoverschrijdende werk is voor de internationaal georiënteerde Arturistiek niet interessant, want het valt buiten de boot van het Arturgenre. Mogelijk is voor het doorgronden van handschrift 129 A 10 Velthems wereld uiteindelijk relevanter dan die van koning Artur. En daarvoor moeten niet zozeer taalgrenzen overschreden worden, maar vooral de grenzen tussen genres.

Er is een ander ongemakkelijk gevoel dat mij bekruipt bij deze boeken. Hoe belangrijk het ook is dat elders op deze wereld kennis wordt genomen van onze Arturromans, het primaire publiek daarvan ligt toch in het Nederlandstalige gebied. En dat publiek staat verhoudingsgewijs in de kou. Het is pijnlijk om te constateren dat er geen Nederlandse pendant bestaat van de toegankelijke en uniforme Arthurian Archives. Wat Claassens en Johnson lukt in het Engels, en zelfs nog in een bewonderenswaardig tempo ook, namelijk de uitgave van een schitterend deel van ons culturele erfgoed, komt blijkbaar in eigen land niet van de grond. En dan zit er niets anders op dan wachten op een gulle mecenas die de boeken over Artur wil laten vertalen, uit het Engels dit keer, niet uit het Oudfrans.

Literatuur

Bart Besamusca. The Book of Lancelot. The Middle Dutch Lancelot Compilation and the Medieval Tradition of Narrative Cycles. Cambridge: Brewer, 2003. 210 blz.; isbn 0-85991-769. Five Interpolated Romances from the ‘Lancelot Compilation’. Uitgegeven door David F. Johnson and Geert H.M. Claassens. Cambridge: Brewer, 2003. 761 blz.; isbn 0-85991-792-4. ‘Roman van Walewein’. Uitgegeven door David F. Johnson and Geert H.M. Claassens. Cambridge: Brewer 2000. 541 blz.; isbn 0-85991-584-0. Originality and Tradition in the Middle Dutch ‘Roman van Walewein’. Uitgegeven door Bart Besamusca and Erik Kooper. Cambridge: Brewer, 1999. 207 blz.; isbn 0-85991-546-8.