Literatuur. Jaargang 21

[p. 9]

‘Arrogant zijn ze allemaal’ Wie is de beste literaire criticus van Nederland?

Aan het oordeel van welke recensent hecht u het meeste waarde? Hoe is het beoordelend vermogen van de literatuurcriticus van vandaag? En hoe belangrijk is een goede recensie nu eigenlijk voor de verkoop van een boek? Literatuur vroeg het uitgevers, boekhandelaren, wetenschappers en leeskringen.

marja pruis

Een van de aardigheden in het speciale nummer dat onze Vlaamse zuster, het tijdschrift voor literatuur en kunst Deus ex Machina, vorig jaar wijdde aan de Homo Criticus, een uitstervend soort volgens velen, waren de tegelwijsheden die om de pagina werden afgedrukt. Is inmiddels genoegzaam bekend dat als het aan Hugo Claus ligt critici op mestkarren door de stad worden gevoerd, en dat Renate Dorrestein ze het liefst onder een stoeptegel laat zitten, hun status van mestkever waardig, ook schrijvers als Mark Twain, Virginia Woolf en Herman de Coninck komen tot pregnante typeringen als het op critici aankomt. Schrijvers houden niet van critici, zoveel is duidelijk. Maar hoe zit het met andere belanghebbenden en -stellenden in het literaire bedrijf? Geregeld klinkt gemor dat de criticus van tegenwoordig ook niet meer is wat die ooit wel schijnt te zijn geweest: erudiet, begiftigd met schrijftalent, níét afgeleid door de waan van de dag en gezaghebbend. In het themanummer ‘De kritiek’ van het tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid Boekman (herfst 2003) werd gesignaleerd dat de criticus zo langzamerhand geen partij meer is op de sterk vercommercialiseerde en gepopulariseerde markt. Uitgevers zouden voor hun wervende citaten op achterflappen en in catalogi steeds meer volstaan met het noemen van krant of tijdschrift. Want wie zegt het nog wat, de naam van een criticus?

De redactie van Literatuur schreef een enquête uit om erachter te komen hoe het is gesteld met de waardering voor de Nederlandse literaire criticus bij respectievelijk uitgeverijen/redacteuren, universitair docenten/hoogleraren, boekhandelaren en leeskringen. In totaal gingen ruim 180 vragenlijsten de deur uit, waarvan er 60 werden geretourneerd (12 door uitgevers, 14 door docenten, 13 door leeskringen en 21 door boekhandels). Geen slechte respons, eenderde, maar ook weer niet zodanig, zeker waar het de diverse deelgroepen betreft, dat uit de reacties al te vergaande conclusies getrokken kunnen worden. Toch zijn een paar resultaten opvallend en duidelijk. Zo blijken leeskringen en boekhandelaren inderdaad vrij onverschillig te staan tegenover wie precies de recensent is; zij lezen gewoon hun vaste kranten. Uitgevers en universitair docenten/hoogleraren daarentegen hebben duidelijk favoriete critici, al verschillen deze twee groepen onderling weer in wie dat dan zijn.

Op de vraag naar welke kranten en weekbladen werden geraadpleegd, antwoordde een van de boekhandelaren: ‘Wij lezen vooral de “klassieke” Nederlandse recensiebladen: de Volkskrant, de NRC en Vrij Nederland.’ Dit zijn over de gehele linie genomen veruit de meest genoemde bladen: NRC 50 keer, de Volkskrant 36 en Vrij Nederland 32. Alledrie worden ze in meer dan de helft van de enquêtes genoemd, terwijl geen van de andere bladen meer dan een kwartscore haalt. Het Parool, Trouw, HP/De Tijd, De Groene Amsterdammer, de Standaard en De Morgen - in die volgorde - scoren dan nog het hoogst.

De hoge score voor de Volkskrant, de NRC en Vrij Nederland weerspiegelt zich in de uitslag bij de vraag naar de meest gewaardeerde critici. De hoogstscorenden zijn allemaal aan een van deze bladen verbonden. Het favoriete elftal, met achter hun namen het aantal keren dat zij genoemd worden:

Elsbeth Etty (10)

Arjan Peters (9)

Arnold Heumakers (7)

Jeroen Vullings (6)

Hans Goedkoop (5)

Pieter Steinz (5)

Michaël Zeeman (4)

Kees Fens (3)

Piet Gerbrandy (3)

Kees 't Hart (3)

Tom van Deel (3)

Daarnaast worden nog heel wat namen twee of één keer genoemd. Over het geheel overheerst echter overtuigend het ‘géén voorkeur’, namelijk 20 keer. Opvallende afwezigen in dit gezelschap zijn Aleid Truijens en Janet Luis, beiden sinds jaar en dag recensent Nederlandse literatuur voor respectievelijk de Volkskrant en de NRC, en Max Pam, de enige vent in de Nederlandse literatuurkritiek en wekelijks het erop of eronder voor een schrijver, formulerend in HP/De Tijd. De waardering voor Etty en Peters komt vooral van de kant van uitgevers en boekhandelaren; Heumakers is de duidelijke favoriet van universitair docenten en hoogleraren, die Etty en Peters slechts eenmaal noemen. Argumenten worden niet gegeven. Eén (kleine) uitgever merkt op: ‘Wij hebben geen voorkeur en merken dat dan weer de een en dan weer de ander er volledig naast zit bij de beoordeling. Arrogant zijn ze allemaal.’ Een ander, niet minder droefgeestig: ‘Ik acht de een niet hoger dan de ander. Hecht ook geen specifieke waarde aan het oordeel van een criticus, wetend hoe buitengewoon subjectief het is.’

[p. 10]

Nauwe contacten

De enquête bevatte twee stellingen die het beoordelend vermogen van critici wat scherper in beeld zouden kunnen brengen. Allereerst: ‘Critici onderhouden te nauwe contacten met schrijvers en uitgevers.’ Van degenen die dit aan den lijve ondervinden, de uitgevers, zegt er slechts eentje ronduit ‘nee’, zeggen er drie ‘ja’ en antwoordt de rest ‘enigszins’. ‘Met name met de grote uitgevers’, luidt het bittere antwoord van, wederom, de kleine uitgever. Verder wordt er geen toelichting gegeven. In de rest van het land overheerst het ‘geen idee’ en ‘enigszins’. Een boekhandelaar: ‘Geen idee en het interesseert me ook niet. Wel ergert het me dat critici vaak bespreken wat er op hun bureau komt en dus vooral de status quo (canon) in stand houden.’ Een Vlaamse hoogleraar vreest dat het klopt, die te nauwe contacten. ‘Op zich is dit niet per se een probleem, maar soms leidt dit tot een bijzonder eenzijdige poëtica en een neiging om bepaalde oeuvres te overschatten; van onderschatting is in het Nederlandse taalgebied slechts zelden sprake.’

Op de stelling ‘de oordelen van critici zijn doorgaans goed onderbouwd’ wordt even vaak bevestigend als ontkennend gereageerd. Leeskringen en boekhandelaren lijken net iets meer tevreden over het niveau van de literaire kritiek dan uitgevers en docenten, maar dat is gezien het verschil in ‘gebruiks’-waarde ook niet zo verwonderlijk. Twee uitgevers zeggen dat een recensie invloed kan hebben op het redigeren van het volgende boek (‘kritiek die bij nader inzien door redacteur en auteur als terecht wordt ervaren, wordt bij een volgend boek wel degelijk meegenomen’), de anderen sluiten dit ten enenmale uit.

Analyses in recente kritiek inspireren docenten en hoogleraren over het algemeen niet tot nader onderzoek. Een van hen grijpt de vraag aan om te fulmineren tegen het niveau van de hedendaagse literaire kritiek: ‘Ik denk met heimwee terug aan de “goede” recensiestukken, maar op dit ogenblik is er eigenlijk niets dat de moeite loont om bij te houden met het oog op verder onderzoek; dat kunnen mijn studenten beamen.’ Wel gebruiken sommige docenten recensies om het fenomeen literaire kritiek te doorgronden en literaire waardeoordelen door de tijd heen te laten zien.

De meeste invloed blijken critici uit te oefenen op het leesgedrag van leeskringen. Zij laten zich bij de keuze van te lezen boeken mede bepalen door recensies, en dan maakt het niet uit wie die geschreven hebben. Ook om een boek beter te doorgronden, zijn recensies een belangrijk hulpmiddel, hoewel een leeskring hierbij opmerkt: ‘de eigen impressies en motieven voeren de boventoon’.

Een van de opvallendste resultaten van de enquête is dat er een discrepantie blijkt te bestaan tussen de inschatting van de invloed van recensies op de boekenverkoop, tussen uitgevers aan de ene kant en boekhandelaren aan de andere kant. Van de uitgevers zegt er slechts één dat een recensie invloed heeft op de verkoop, het merendeel (6) antwoordt ‘enigszins’ en 4 zeggen er dat het niet uitmaakt, met de aantekening dat het voor sommige boeken net het verschil kan zijn tussen 200 exemplaren en 450.

De boekhandelaren daarentegen hebben zonder uitzondering de ervaring dat recensies wel degelijk invloed hebben op de verkoop. Dan maakt het niet zoveel uit hoe de kritiek precies was, merkt er eentje op: ‘Het gaat erom dat een boek genoemd wordt, dat onthouden mensen.’ De invloed van televisie en radio (Martin Ros!) wordt genoemd, alsmede ‘de veelgelezen damesbladen’. Eén boekhandelaar gaat zo ver op te merken dat hij zonder recensies een groot deel van de verkoop zou verliezen. Natuurlijk gaat het om een uitkomst die niet al te absoluut genomen mag worden, maar het verschil is op zijn minst saillant te noemen. Het gaat hier immers om concrete verkoopcijfers, die door uitgevers op de voet worden gevolgd en door boekhandelaren aan den lijve ondervonden. Misschien is het een verschil in perceptie, en achten uitgevers de invloed van hun marketingactiviteiten van groter belang, terwijl boekhandelaren hun klanten horen over de recensie die ze hebben gelezen.