Literatuur. Jaargang 21

[p. 9]

Gerrit Komrij als bloemlezer Betweter of smaakmaker?

Onlangs verscheen de dertiende druk van Gerrit Komrij's Nederlandse poëzie van de 19de tot en met de 21ste eeuw in 2000 en enige gedichten. Wat voor soort bloemlezer is Komrij eigenlijk? En als een bloemlezing op haar beurt bloemlezingen kon baren, hoe zou Komrij's nageslacht er dan uitzien?

marita mathijsen

Ik hou niet van bloemlezingen. Ik ga ervan uit dat een dichter zelf al een bloemlezing samengesteld heeft als hij een bundel uitgeeft. Hij heeft al zoveel versies en probeersels verworpen dat elke dichtbundel toch al beschouwd moet worden als het topje van de ijsberg, of, in een toepasselijker beeldspraak, als de rookpluim van een vulkaan. Bloemlezingen hebben eigenlijk alleen een functie als er poëzie in staat die nog niet gepubliceerd is of als de verzen die erin staan moeilijk te bereiken zijn. Daarom was een bloemlezing als indertijd Vijf 5tigers belangrijk: hierin stond veel onbereikbare of nog ongepubliceerde poëzie en de combinatie van de gedichten had een extra functie doordat een groep dichters met gelijke opvattingen zich presenteerde.

Grofweg zijn er in de literatuurgeschiedenis drie soorten bloemlezingen te onderscheiden. In de eerste plaats de thematische. Leuk voor bruiloften en partijen, zoals de Kutgedichten die een uitgever die wel op de rand van de levensmoeheid moet verkeren onlangs uitgebracht heeft. Het zijn bundelingen die moeten goedmaken wat poëzie over het algemeen niet doet: geld in het laatje brengen. En vaak lukt dat. Vic van de Reijt heeft een gelukkige hand van samenstellen gehad met zijn humorvergaarbak Ik wou dat ik twee hondjes was, en Cees Aarts voelde aan dat er behoefte was aan een bundel met de meest geciteerde verzen uit de Nederlandse literatuur met zijn Domweg gelukkig in de Dapperstraat. Als thematische bloemlezingen zijn ook de nationale te beschouwen: vertalingen van gedichten uit verre landen. Komrij putte onder andere uit de negentiende-eeuwse bundel Vlaamsche poëzij. Bloemlezing uit de werken der Zuid-Nederlandsche dichters van onzen tijd (1852).

Veel interessanter voor de geschiedschrijving zijn de bloemlezingen die een poëticaal doel hebben. Een richting, een nieuw tijdschrift of een groep wil laten zien wat ze waard is en nodigt aanhangers uit om bij te dragen aan de voorstelling. Ik noemde al Vijf 5tigers van Kouwenaar, maar minstens zo belangrijk voor de Vijftigers waren Simon Vinkenoogs Atonaal en Rodenko's Nieuwe griffels, schone leien. De Vijftigers gebruikten de bloemlezing als een middel om de markt te veroveren. Hun les werd gretig opgepikt door de maximalen, die met hun bundeling van elf dichters in Maximaal, bijeengebracht door Arthur Lava, de media voor zich wisten in te schakelen. De interessante twist die zich in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw tussen de twee bloemlezers Dirk Coster en Dirk Binnendijk afspeelde, had ook met poëticale opvattingen te maken. Dirk Coster had in zijn bloemlezing Nieuwe geluiden uit 1925 de nadruk gelegd op poëzie met de grote M van ‘menselijkheid’. Dit vage begrip wekte weerstand bij de schrijvers die zich zouden verenigen in het tijdschrift Forum. Voor hen telde alleen de persoonlijkheid van de schrijver. Nog directer was het antwoord van de criticus Dirk Binnendijk, die Coster en het publiek de Prisma-bloemlezing voorschotelde, waarin strakke, intellectualistische poëzie overheerste.

De derde groep bloemlezingen zijn die van smaakmakers, smaakpedanten en smaakregelaars. Al vele eeuwen bestaan er in de literatuur personen die hun eigen smaak zo voortreffelijk vinden dat ze die als uitgangspunt nemen voor de samenstelling van bloemlezingen. Meestal worden die bundelingen gemaakt door recensenten die al een naam als bezadigd en oordeelkundig criticus verworven hebben. Thematische anthologieën worden nog wel eens gemaakt door onbekende samenstellers, maar voor een selectie uit de top van de poëzie worden doorgaans critici of literair-historici van naam uitgenodigd. De lezers kunnen op hun oordeel vertrouwen, en wie poëzie uit de bundelingen van Van Vriesland of Hans Warren citeert bij een bedrijfsjubileum weet zeker geen verkeerde greep gedaan te hebben. Hij zal Mien Proost, Nel Benschop en Huub Oosterhuis niet aantreffen bij Warren. Hoe dan ook, dit soort bloemlezingen is al heel oud. Uit de negentiende eeuw is de bekendste bloemlezing die van J. van Vloten. Hij kan gezien worden als de ontdekker van Piet Paaltjens. Diens poëzie was nog ongebundeld en alleen in studentenblaadjes verschenen toen Van Vloten de verzen naar buiten bracht. Ze trokken zo de aandacht dat de dichter het verzoek kreeg een bundeltje samen te stellen. François Haver-Schmidt, de schrijver van de Paaltjens-verzen, ging hierop in, en vanaf dat moment is hij niet meer weg te denken uit de Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw.

Betweterbloemlezer?

En bij welke bloemlezers hoort Komrij nu? Ik zou hem op basis van mijn eigen indeling bij de betweterbloemlezers moeten plaatsen, maar zoals gewoonlijk krijg je de deksel op de neus als je probeert Komrij in een hok te duwen. Natuurlijk is het de persoon Komrij om wie de dichters zich scharen, en natuurlijk is hijzelf het uitgangspunt voor de selectie. Maar zijn

[p. 10]

mark van der zouw/hollandse hoogte

bloemlezing is tegelijk thematisch. Want als er iets bij Komrij overheerst, is het de aandacht voor de techniek van het dichten. Daarom treft men er veel zogenaamde metapoëzie in aan: poëzie over poëzie, zoals het schitterende ‘Ideaal gedicht’ van Abdelkader Benali:

Toegegeven: in dit gedicht staan alle
Poppetjes op hun plaats, rijmschema klopt
Dubbel- en binnenrijm, niks mis mee, ook
De metaforen staan als een huis, je ruikt

De doorlopende lijn naar M.N., en de nauwe
Gang van A., daar zijn deze verzen zeker schat
Plichtig aan. Het beeld van de man met de
Hamer die alles heel wil maken om het nieuwe

Af te breken door van klassieke akkoorden
Gebruik te maken. Het is gezien. Platgetreden
Is het pad nog niet, zet het af tegen de tijd
Het is goed zo, maar waarom verveel ik

Me er dan toch helemaal, hartstikke
Dood mee?

Komrij's bloemlezing is behalve thematisch ook poëticaal. Ze is een statement over wat allemaal poëzie kan zijn en over wat poëzie allemaal kan doen. De bundeling deelt met de poëticale bloemlezingen bovendien de openbaring van het onbereikbare, want het merendeel van de poëzie is alleen nog uit de kelders van universiteitsbibliotheken op te vragen. Het aandeel van goed bereikbaren, zoals Leopold, Nijhoff, Bloem en Achterberg is procentueel maar gering. Daarmee komen we bij nog een opvallende trek van Komrij's bloemlezing: er is geen dichter die a priori uit de boot zal vallen. Als de melkboer één bundeltje gepubliceerd heeft en één gedicht daaruit bevalt Komrij, dan neemt hij dit op. Vandaar de vele namen van dichters van wie het onmogelijk is ze terug te vinden in de Nederlandse literatuurgeschiedenissen. Wie kent bijvoorbeeld Fernand Florizoone, Ben van Eysselsteijn, Eric Derluyn, Ben Cami, Albert Hagenaars, Cees de Jong, Jeroen van Merwijk, Murk Popma, J.B. Schepers en vele anderen van wie men zich afvraagt of het geen alter ego's van Komrij zelf zijn? Is er wel sprake van selectie? Mien Proost doet wél mee, maar Nel Benschop en Huub Oosterhuis mogen ook bij Komrij niet naar binnen. De selectie is in elk geval erg maximaal uitgevallen. Toen Komrij zijn eerste druk uitgaf in 1979 ging het nog om 1056 pagina's in één deel. De achtste en tiende druk uit respectievelijk 1987 en 1996 waren daar alweer fikse uitbreidingen van, met 1243 en 1465 bladzijden. De dertiende druk is zó dik geworden, dat hij nauwelijks meer hanteerbaar is. Ik neem wel eens een bundel poëzie mee naar vervelende vergaderingen en schuif die onzichtbaar tussen de papieren, zodat ik tegenover de woordenbrij van de bureaucratie de schoonheid van de poëzie kan stellen. Puur een kwestie van op mezelf gerichte psychische gezondheidszorg. Maar Komrij krijg je geen vergadering ongezien binnengesmokkeld. Zelfs één deel van de nieuwe tweedelige uitgave is nog weer een ruime centimeter dikker dan de complete band van de eerste druk in 1979. Gezellig in bed de bloemlezing ter hand nemen is ook onmogelijk. Fotokopiëren zonder knakken gaat evenmin. Maar dat is gezien de prijs ook niet nodig: de bijna 2300 bladzijden kosten bij elkaar in paperback nog geen 30 euro, dat is nog geen anderhalve cent per gedicht. Voor dat geld scheur je de gedichten die je bevallen gewoon uit de bloemlezing en maak je een eigen nieuwe bundel. Voor in de kast of op tafel koop je een extra exemplaar.

Draagbare Komrij's

Komrij beweert in de inleiding van de dertiende druk dat het hier in feite om een geheel nieuwe bloemlezing gaat. Hij begon opnieuw te lezen, en kwam tot andere keuzen: ‘sommige dichters kregen een nieuw jasje, bij anderen bleef alles bij het oude’. Hij kon lacunes vullen ‘die alleen maar het gevolg waren van gaten in mijn kennis’. Die kennis was al verbluffend, maar is sindsdien nog imponerender geworden. Er kunnen geen twee rijmende regels in het Nederlands geschreven zijn of Komrij moet ze gezien hebben. Hij beweert dan ook niets te veel als hij zegt dat deze druk méér is dan alleen een herdruk. Als we alleen al de dichters die vóór 1810 geboren zijn bekijken, dan zijn daar veertien nieuwe namen bijgekomen sinds de eerste druk. Daaronder zijn acht Nederlanders, vier Vlamingen, een Duitser die in het Nederlands dicht en een anonieme dichter. Maar ook bekende dichters als Tollens, Da Costa, Potgieter en Jan Pieter Heije stegen sterk in Komrij's waardering en zagen het aantal geciteerde gedichten verdubbelen. Heije steeg zelfs van één naar negen gedichten.

Het lijkt een absurde overweging, maar het is heel goed mogelijk: er kunnen van de dikke Komrij op haar beurt weer een aantal nieuwe bloemlezingen gemaakt worden. Komrij zou er zelf waarschijnlijk onbedaarlijk om moeten lachen: dat er een bloemlezing is die bloemlezingen baart. Ik

[p. 11]

zie alleen al voor de negentiende eeuw een stuk of drie, vier draagbare Komrij's. Hoge ogen gooit een kleine Komrij waarin zijn Paaltjens-achtige ontdekkingen gepresenteerd worden. Ik althans stond versteld toen ik uiterst geestige gedichten las van de mij onbekende Vlaamse dichter J. Nolet de Brauwere van Steeland:

Gij kent de dichter Orpheus wel,
Die vrouw-lief opzocht in de hel,
En (wonder van oprechte trouw!)
Zo deerlijk jammerde om zijn vrouw,
En daar hij fiks de snaren sloeg,
Zó roerend haar verlossing vroeg,
Dat Pluto, met zijn spel tevree,
Sprak: neem haar dan in Gods naam mee!

Aan die beknopte Komrij met onbekenden zou ook Decker Zimmerman met zijn gedicht in de vorm van een palmboom toegevoegd worden, en de rouwzangen van een zekere Jaskeronti bij het graf van een kanarievogel. Decker Zimmerman en Nolet stonden wel al in de eerste druk van de dikke Komrij (met weer andere gedichten), maar Jaskeronti is helemaal nieuw.

Spotvogels

Met een ‘beknopte Komrij met nieuwe namen’ is al één handzame band te vullen. De volgende beknopte Komrij zou thematisch zijn. Geen genre is zo overdadig aanwezig in zijn bloemlezing als de spotverzen. Hij put volle emmers uit de overvloedige bron van het tijdschrift Braga. Uit deze kring stamt ook Hendrik Kretzer met zijn Coupletten uit het graf:

'k Lig in mijn graf melieve!
Zo eenzaam en zo koud.
Och, mocht ik maar op aarde
Met UE zijn getrouwd!

Dat Lodewijk van Deyssel een spotvogel was, wisten we wel, maar dat ook zijn brave vader J.A. Alberdingk Thijm zich vrolijk maakte om de moraalridders van de negentiende eeuw en de afschaffersbeweging ridiculiseerde, wist ik niet:

Een les die ons de Zondvloed biedt:
De waterdrinkers deugen niet.

Overigens is zoonlief slechts met één gedicht aanwezig, maar goed, die was dan ook niet als dichter werkzaam. De ‘draagbare spot-Komrij’ zou, als we hem uitbreidden tot de twintigste eeuw, ook gedichten van Lucebert (‘met een broodkorst als corsage gaat de blijde zwerver door het wijde land’) en Eijkelboom (‘Jongen, bederf je ogen niet’) bevatten, en zelfs van een iezegrim als H.C. ten Berge weet Komrij nog een humoristisch gedicht te vinden (‘De laatste modernist’). De draagbare spot-Komrij zou alweer gauw té gevuld raken.

Ook een bloemlezing van Komrij's keuze van gedichten over dichten is makkelijk samen te stellen, zeker voor de negentiende eeuw. J.J.L. ten Kate zal de voorzet geven:

Een klinkdicht, ja! dat wil ik eens proberen...
Het is een sjouw, zo viermaal 't zelfde rijm!
en dat nog wel op dat ellendige ijm;
Maar 'k heb de tijd, en 'k wil en zal het leren.

Beets volgt hem met ‘Rijmelarij’ en de ‘Captatio’:

Poëten worden oud, de goede met de kwade;
De middelmatige met mij;
Dit hebben zij gemeen, veel tot hun eigen schade:
Zolang zij leven, dichten zij.

Vele anderen sluiten zich daarbij aan: Staring, Immerzeel, Tollens, Da Costa, Goeverneur, Van Lennep en de heerlijke Winkler Prins met zijn ‘De Rijmelaar’:

Hij is een klankenluis, een lettergrepenteller,
Een taalmans ongerief, een knullig woord-bekneller,
Een nagelbijtig beest, een pennezuigend dier,
Een onzinmakelaar, een vorst van scheurpapier.

Tot mijn verbazing is er ook een ‘sentimentele draagbare-Komrij’ te maken, bestaande uit gedichtjes van De Bull over ‘de ledige stoel’ die een weduwe aanwijst aan haar zoontje; of het aandoenlijke liedje voor een ziek vogeltje van H.J. Schimmel:

Het kopje in de veertjes,
Zo donzigjes fijn,
Wat is wel uw krankte,
Zoet vogelijn?

Ik zei dat ik niet van bloemlezingen houd. Maar van Komrij's bloemlezing moet men wel houden als men van poëzie houdt, omdat er zo ongelooflijk veel rijkdom in te vinden is. Het is waar: het staat er allemaal te dicht op elkaar gedrukt, er is geen kopregel zodat je moet bladeren om uit te vinden wiens gedicht je leest, je moet steeds beide delen bij de hand hebben om te weten uit welke bundel een vers komt of om het werk van een bepaalde dichter op te zoeken. Maar laten we de gulle gever niet berispen omdat het cadeau niet feestelijk genoeg verpakt is.