Literatuur. Jaargang 21

[p. 7]

Hotz stelde een nieuwe norm In gesprek met Aleid Truijens

Volkskrant-redacteur Aleid Truijens heeft een jaar vrij van het Cicero-katern. Nu werkt ze aan een biografie van schrijver F.B. Hotz. ‘Het is een geweldige luxe om je eens een jaar lang met één onderwerp bezig te houden.’

christiaan weijts

‘In de tijd dat ik Nederlands studeerde, eind jaren zeventig, had ik een keer een boekenbon gekregen, en ik wist niet wat ik daarvan zou kopen. In de boekwinkel begon ik wat te bladeren en ineens stuitte ik op Dood weermiddel en andere verhalen, van een mij onbekende schrijver. Ik begon erin te lezen en kon het niet wegleggen. Dat was me nog nooit in die mate overkomen. Ik wilde er lezend mee naar de kassa lopen, lezend mee naar huis gaan. Ik was 22 en het was het beste dat ik tot dan toe gelezen had.’

Voor Aleid Truijens begon op dat moment een grote fascinatie voor de auteur die haar tot op de dag van vandaag is blijven boeien: F.B. Hotz (1922-2000). ‘Ik was gegrepen en ben dat altijd gebleven. Ik schreef over zijn werk een kandidaatsscriptie, die als deeltje in de Synthesereeks van De Arbeiderspers verscheen. Later als journalist heb ik hem geïnterviewd en ik besprak zijn boeken. Bij zijn dood in 2000 schreef ik een necrologie en in 2002 schreef ik een inleiding bij een correspondentie die opdook, tussen Hotz en zijn oom Herman Kunst. Om het eens meisjesachtig te zeggen: hij bleef mijn lievelingsschrijver.’

Het exemplaar van Hotz' debuutbundel uit 1976 dat in haar boekenkast staat, is inmiddels letterlijk stukgelezen: katernen liggen los, de kaft wordt met plakband bij elkaar gehouden.

Dit jaar heeft Truijens bij de Volkskrant, waar ze literair redacteur is, een jaar onbetaald verlof voor het schrijven van een biografie over de Leidse schrijver.

Hoe ontstond het idee voor een biografie van Hotz?

‘Een paar jaar geleden doken er brieven op tussen Hotz en zijn oom Herman Kunst.

alfred oosterman

Daar heb ik met Kunsts schoonzoon Henri Schütte een bundeling van gemaakt. (Een beetje levensbestemming. De Arbeiderspers 2002.) Om allerlei dingen uit die brieven te verklaren moest ik me toch ook in het leven gaan verdiepen en toen kwam het idee van een biografie steeds dichterbij. Ik was al een tijdje van plan er een te schrijven en De Arbeiderspers wilde het boek graag uitgeven. Ik heb een werkbeurs bij het Fonds voor de Letteren aangevraagd die mij in staat zou stellen een jaar lang geen baan te hebben. Dat is allemaal doorgegaan. Sinds 1 januari van dit jaar ben ik nu dus bezig met de biografie.’

‘Ik heb er wel lang over gepraat met Hotz’ zus Atie Fransen-Hotz, of we het moesten doen. Uiteindelijk hebben we besloten van wel, omdat het een manier is om dat prachtige werk de volgende eeuw in te duwen. Je hoopt dat er herdrukken komen en een nieuwe verzamelbundel met de beste verhalen. Veel mensen kennen hem niet. Als ik zeg dat ik de biografie van F.B. Hotz aan het schrijven ben, dan vragen ze: F.B. wie? Maar als mensen hem wél kennen, dan vinden ze dat werk ook altijd heel erg goed. Ik ken niemand die zegt: nou dat vind ik nu een slechte schrijver. De biografie is vooral een manier om de belangstelling voor het werk levend te houden. En hij had een interessant, maar niet altijd gelukkig leven.’

Is het geen lastige figuur om een biografie over te schrijven? Heel veel materiaal is verloren gegaan.

‘Dat klopt. Het is erg jammer dat na zijn dood veel documenten vernietigd zijn. Hotz had aan zijn zus, met wie hij de laatste 36 jaar van zijn leven samenwoonde, gevraagd dat te doen, en zij respecteerde die wens. Er zat vermoedelijk correspondentie bij en eerste versies van verhalen. Hij wilde niet dat die in uitgaven terecht zouden komen. Maar voor mij als biograaf is er nog wel het een en ander. Ten eerste zijn er nog heel veel mensen in leven die Hotz hebben meegemaakt. Voordat hij schrijver was, was Hotz jazztrombonist, hij had een professi-

[p. 8]

onele muziekcarrière. Veel mensen met wie hij heeft gespeeld zijn nog in leven. Zijn zuster, zijn halfbroer, zijn halfzus, jeugdvrienden, muzikantenvrienden, en zijn zoon. Levende bronnen zijn er dus wel, en daarnaast is er hier en daar nog wat correspondentie. Op dit moment ben ik materiaal aan het verzamelen. Ik denk dat ik ongeveer dertig interviews ga houden.’

‘Hotz heeft autobiografische verhalen geschreven, maar daarmee moet je uitkijken. In die verhalen heeft hij wel de vrijheid genomen om dingen te veranderen, bijvoorbeeld de leeftijd van de hoofdpersoon. Een schrijver heeft natuurlijk het recht zijn leven flink te vervormen in zijn verhalen. Maar in de verhalen die in de jaren vijftig spelen is de sfeer van vrijheid, van jongens die samen muziek maken en niet naar kantoor hoeven zeker authentiek en dat geldt ook voor de verhalen die spelen in de crisisjaren.’

‘Een rode draad in Hotz’ werk is dat deze tijd zijn tijd niet was. Hij is geboren in de jaren twintig, en was dus een kleuter toen de grote jazz van de jaren twintig opkwam, de art deco, de bloei van de industriële vormgeving. Dat zal hij niet bewust hebben meegemaakt, maar hij heeft toch altijd een hang gehouden naar alles uit dat tijdperk. En hij heeft gevoeld dat er een enorme neergang begon in de jaren dertig, met treurige mensen en werkloosheid. Voor hem is die culturele opleving van de jaren twintig, gevolgd door de triestheid en de griezel van de jaren dertig, altijd erg belangrijk geweest. Dat ligt aan de basis van alles wat hij geschreven heeft. Hij had grote fascinaties: muziek, vormgeving, literatuur, mooie dingen die mensen maakten als tegenwicht tegen de wereld die almaar treuriger en lelijker werd.’

Was Hotz eenzelvig?

‘Dat is het beeld dat in de buitenwereld bestond en dat hij misschien zelf hielp creëren, maar ik denk dat dat wat overtrokken is. Ik heb hem een paar keer ontmoet en vond het een ongelooflijk aardige, vriendelijke en geestige man. Verlegen was hij wel, maar in de loop van het gesprek viel dat erg mee.’

‘Mensen die hem uit de muzikantentijd kennen, vertellen dat hij iemand was met wie je enorm kon lachen. De mythe van de man die met de gordijnen dicht zit te scheppen, klopt niet. Hij had gewoon geen zin in al die publiciteit. Toen hij debuteerde, eind jaren zeventig, begon “het leven achter het werk” net een beetje in de mode te komen. Kranten en bladen wilden weten: wie is die geheimzinnige Hotz? Daar had hij helemaal niet zo'n zin in. Hij was 54 bij zijn debuut en wilde de tijd die hem nog restte om te schrijven goed gebruiken.’

[p. 9]

alfred oosterman

‘Hij schreef al sinds de oorlog, maar publiceren kwam pas veel later. Eigenlijk ontdekte zijn oom, Herman Kunst, zijn talent. Die had zelf een abonnement op Maatstaf en zei: daar moet je eens wat naartoe sturen. Hotz stuurde toen het verhaal “De tramrace” op, dat met grote vreugde werd ontvangen door Theo Sontrop en Martin Ros, die ineens een puntgaaf verhaal bij de post vonden.’

Hoe gaat de biografie eruit zien?

‘Het wordt in elk geval een chronologisch verhaal, al kan ik natuurlijk al schrijvende nog op andere ideeën komen. Ik denk dat ik belangrijke perioden, bijvoorbeeld die beginjaren van de muziek, en de jaren rondom zijn debuut, eruit licht, of bepaalde thema's samenbal. Heel precies weet ik het nog niet. Ik ga in elk geval niet hoofdstukjes “context” en “leven” afwisselen. Het moet een verhaal worden, het verhaal van Hotz' leven en schrijverschap, geen wetenschappelijke biografie. Mijn aanpak is meer journalistiek.’

‘In Hotz' persoonlijk leven is iets gebeurd waarover hij zelf liever zweeg. Zijn ex-vrouw, moeder van zijn zoon, pleegde een moord. Zij had hem verlaten voor een van zijn beste vrienden en vermoordde die vriend later. Daarover zal ik betrokkenen aan het woord laten. Hij heeft er niet over willen schrijven, maar als je het weet dan zie je dat deze gebeurtenis sporen heeft achtergelaten in zijn werk. Ik kan me voorstellen dat hij er nooit letterlijk over geschreven heeft. Een van zijn personages zegt ergens: “Soms moet men de werkelijkheid tot kalmte manen.” Ook Gerard Reve wees daarop: waar gebeurd is vaak te gek voor woorden, een al te groot melodrama. Hotz' enige roman De vertekening gaat over een schilder wiens vrouw hem bedriegt met zijn beste vriend. Daar zijn duidelijke sporen in te vinden van wat hij zelf heeft meegemaakt, maar heel erg op afstand gezet. Ik denk dat je het leven van Hotz kunt zien als dat van iemand die ondanks allerlei hindernissen - problemen met gezondheid, drama's in het persoonlijke leven - een eigen weg volgde. Hij wilde mooie dingen maken, en precies op de manier waarop hij het zelf voor zich zag, zonder concessies, en met een grote trouw aan wat hij bewonderde.’

Wanneer gaat de biografie verschijnen?

‘Ik ben nu pas aan het begin: interviews en research. Naarmate je meer te weten komt, ontdek je hoe weinig je eigenlijk weet, dat er nog duizenden open plekken zijn. Wanneer het af is? Tsja...Ik kan alleen zeggen dat ik hoop dat ik na dit jaar alle research gedaan heb, en ik hoop ook een paar hoofdstukken geschreven te hebben. Daarna werk ik weer bij de krant, vier dagen per week, en ik heb twee kinderen, dus het zal van de vrije tijd moeten komen. Ik denk zelf dat de biografie er binnen twee jaar moet kunnen zijn.’

‘Ik werk nu al zo'n 25 jaar in de literaire kritiek en de journalistiek, met groot plezier, maar het is een geweldige luxe om je eens een jaar lang met één onderwerp bezig te kunnen houden. In wezen doe ik dezelfde dingen die ik anders ook doe: interviewen, lezen, researchen, maar nu allemaal toegespitst op één onderwerp. Het werk lijkt erop, maar het werkt naar een ander eindpunt toe en dat vind ik bijzonder om eens te doen.’

Over literaire kritiek hield u vorig jaar als gastcriticus aan de universiteit een Groningen een lezing, met de titel: ‘Pulp in een nepbontje: moet literaire kritiek de grenzen van de literatuur bewaken?’

‘En nu wil je natuurlijk weten wat het antwoord op die vraag is. Enerzijds moet het wel. Een boekenkatern is een van de weinige plekken waar alles langskomt uit de literatuur en als daar geen ijkpunt is, waar is het dan wel? Maar ik heb er ook voor gepleit om die grenzen flexibel te houden. Het belangrijkste is dat een criticus zich moet willen laten verrassen. De mooiste literatuur is literatuur waarvan je niet wist dat ze bestond. Zoals mijn ervaring met Hotz. Ik wist niet dat je op zó'n manier werelden kon oproepen, het verleden als een levendig heden. Dan zeg je niet: het is net Elsschot, nee, zo iemand heeft een eigen geluid, stelt een nieuwe norm.’

‘De norm van literatuur wordt dus gesteld door het allerbeste uit de literatuur. Een criticus mag nooit een schoolmeester zijn die ijzeren normen en criteria hanteert. Dat vind ik gevaarlijk voor de kritiek. Ik pleit voor ontvankelijkheid voor wat schrijvers willen met hun werk. Je moet uitkijken voor verstarring.’

Is het na 25 jaar kritieken schrijven nog mogelijk verrast te worden?

‘Jazeker. Je moet ook altijd debuten blijven lezen. Soms heb je daar niet zo'n zin in, want acht van de tien debuten zijn toch niet zo heel erg goed, maar je moet de nieuwe literatuur volgen. Als je Franse of Engelstalige literatuur bespreekt, kun je je beperken tot de hoogtepunten. Bij de Nederlandse literatuur moet je je soms door een berg van wat mindere dingen heen eten en dat kan tegenstaan. Dan dreigt het gevaar van chagrijn: mijn god, moet ik dit nu weer lezen. Niet wéér een

[p. 10]

boek over dit of dat thema...Je wilt je eigen lectuur ook aangenaam houden, maar je moet wel. Er kan zich ineens iets prachtigs aandienen.’

‘Toch ben ik elke keer weer verrast door de nieuwe Grunberg en andere goede schrijvers op dit moment: Maria Stahlie, Manon Uphoff, Kristien Hemmerechts, Geerten Meijsing. En Hella Haasse, nog altijd.’

‘Er verschijnt heel veel wat de moeite van het lezen niet waard is. Met name vertaalde boeken die je toch een soort veredelde damesromans of pulp moet noemen, lief en leed om in te zwelgen. Je moet scherp selecteren in wat zich aandient onder het mom van literatuur, meer dan vroeger. Op het bureau van de criticus komt rijp en groen terecht, briljant en vreselijk.’

‘Als ik de literatuur overzie, dan zie ik dat het zowel beter als slechter wordt. Er is gewoon van alles méér. Elk jaar verschijnen er wel vier of vijf romans waarvan ik denk: dit is heel erg goed. In de jaren zestig was het een topjaar als er één Reve én een Hermans verscheen. Het jaar daarop verscheen er een nieuwe Mulisch. Nu verschijnen er vier of vijf goede romans per jaar, plus wat goede poëziebundels en een of twee goede biografieën. Dat is een geweldige oogst. Ik ben dus zeker niet ongelukkig.’