Literatuur. Jaargang 21

[p. 29]

De kip kraait, de haan mag alleen kakelen
Het Duitse beeld van de Nederlanden in de vroegmoderne tijd

Geschrobde stoepen, hoge hoeden: een welvarend land maar neigend naar hoogmoed. Het Duitse beeld van de Nederlanden kent vele nuances. De veronderstelde culturele eenheid heeft gezorgd voor doorlopende belangstelling. En veel van de latere opinies vinden hun wortels al in de zestiende- en zeventiende eeuw.

Guillaume van Gemert

De Duitse globetrotter Schelmuffsky uit Schelmerode belandde eind van de zeventiende eeuw op een wel heel opmerkelijke manier in de Republiek. Vanuit Hamburg deed hij eerst Stockholm aan. Daar ging hij met maar liefst zesduizend reisgenoten scheep, die allemaal ‘Holland’ wilden bezoeken: een vorm van massatoerisme avant la lettre. Onderweg lijdt het gezelschap schipbreuk en alleen Schelmuffsky weet, met een graaf die hij als bloedbroeder beschouwt, het vege lijf te redden: op een plank spoelen ze, na bijna vier dagen dobberen, pardoes in de achtertuin van de burgemeester van Amsterdam aan. Ze worden er groots onthaald en wonen er, gekleed volgens de laatste mode en met de typische zwarte hoge spitse hoed op, als eregasten de bruiloft bij van de dochter van een lid van de Staten-Generaal met een Engelse lord. Schelmuffsky misdraagt zich, maar hij wordt verder wel getolereerd in de voorname kringen met hun verfijnde galanterie. De dochter van een Statenlid wordt zelfs verliefd op hem en geeft hem - wat ongehoord was - een privé-rondleiding langs de bezienswaardigheden van Amsterdam, waaronder de beurs en het graf van De Ruyter. Dat het niet tot een verbintenis komt, weerhoudt Schelmuffsky er niet van nog ruim twee jaar in de stad te blijven. Hij brengt de tijd voornamelijk door in speelzalen, waar overigens de crème de la crème van de stedelijke samenleving vertoeft. Uiteindelijk vertrekt hij vanuit Amsterdam met een groot oorlogsschip naar Indië, op weg naar nieuwe avonturen:

Nachdem ich den Leipz. Gassenhauer nun auch weggetantzt hatte, muste ich mit desselben Staadens Tochter, welche meine Liebste werden wolte, in der Stadt Amsterdam ein wenig spatziren herum gehen, daß ich mich nur ein wenig abkühlen kónte. Ich ließ mir solches auch gefallen und gieng mit denselben Menschen ein wenig in der Stadt herum, weil ich selbige noch nit groß besehen hatte. Da führete sie mich nun überal herum, wo es was zu sehen gab. Ich muste mit ihr auch auf die Amsterdamsche Börse gehen, welche der Tebel hohlmer propre gebauet ist. Sie wiese mir auch auf derselben des gewesenen Schiff-Admirals Reyters seinen Leichen-Stein, welcher zum ewigen Gedächtnis da aufgehoben wird, weil derselbe Reyter so ein vortrefflicher Held sol zu Wasser gewesen seyn und noch alle Tage in Amsterdam sehr beklaget wird. [...] Blieb also meinen Hn. Bruder Grafen zu gefallen in Amsterdam noch 2 gantzer Jahr und brachte meine Zeit meistentheils zu in den Spielhäussern, allwo alle Tage vortreffliche Compagnie immer war von vornehmen Dames und Cavalliren. [...] Die Hundestage traten gleich selben Tag in Calender ein, als ich und mein Herr Bruder Graf von den Burgemeister zu Amsterdam Abschied nahmen und uns in ein groß Orlog-Schiff setzten.

Weelde en welvaart

Schelmuffsky kan nooit in de Nederlanden zijn geweest: hij is een fictionele figuur, een snoever à la Münchhausen, de hoofdpersoon van Schelmuffskys Warhafftige Curiöse und sehr gefährliche Reisebeschreibung zu Wasser und Lande, een populaire satirische roman van de gesjeesde student Christian Reuter (1665-na 1712) uit 1696-1697. Wat Reuter

[p. 30]

Gravure uit Beschreibung der Stadt Amsterdam (1664) van Philipp von Zesen

zijn held in Amsterdam laat beleven, is typisch voor het Duitse beeld van de Nederlanden in de late zeventiende eeuw. Benadrukt worden vooral de verschillen met de Duitse situatie: in de Republiek heerste rijkdom en baadde een brede bovenlaag in ongekende weelde, terwijl de Duitser nog moeite had om de naweeën van de Dertigjarige Oorlog te boven te komen; er leefde een zelfbewuste burgerij, die - anders dan in de Duitse kleinstaten - niet aan de leiband van hof en adel liep, de vrouw was er geëmancipeerd, vrije handel en bankwezen bloeiden er, terwijl de Duitse koopman zuchtte onder het juk van het mercantilisme. Steden als Amsterdam met hun architectonische pracht en praal werden in de Duitse landen niet geëvenaard; ze straalden kosmopolitisme uit en hun havens waren poorten naar de hele wereld. Waar de Duitse vorsten Sozialdisziplinierung in hun vaandel schreven, kende de Nederlandse stedelijke cultuur een bloeiend nachtleven. Het lijkt wel alsof Reuter uit boeken als 't Amsterdamsch Hoerdom (1681) wist wat er achter de casino's daadwerkelijk schuil ging. Hij kan echter ook een vermoeden van de lascieve kant van de Nederlandse samenleving hebben gekregen uit de Lichtmis-romans die in de laatste decennia van de zeventiende eeuw ook in Duitse vertaling furore maakten.

Een soortgelijk beeld van de Nederlanden schilderde dertig jaar eerder al de dichter Philipp von Zesen (1619-1689). Ook hij ziet vooral de verschillen met de Duitse situatie: de verbazingwekkende welvaart, de prachtige gebouwen, de hoge vlucht van de cultuur en het kosmopolitisme. Amsterdam is bij hem net als bij Reuter zinnebeeld van de glorie van de Republiek en beleeft al een halve eeuw gouden tijden:

Amsterdam hatte nunmehr nach der eisernen/ und küpfernen zeit/ auch die silberne schohn überlebet/ und sahe den klahren morgen einer gantz güldenen anbrechen/ [...] Sie hatte sich schon auf den güldenen sassel des glükkes niedergelaßnen/ und die Pracht/ der Reichtuhm/ samt der Wohllust und Ehre schwebeten auf allen seiten üm sie her. Alle Kaufleute der Europischen welt/ ja selbst aus Afriken/ Asien/ Ameriken bewarben sich üm ihre gunst/ und begehreten ihren handel mit ihr zu treiben. Der Muskowiter/ der Pohle/ der Türke/ der Persier/ der Grieche/ der Indier/ ja die fürnehmsten völker vom Aufgange und Niedergange/ vom Mittage und Mitternacht kahmen zu lande und wasser ihr auf zu warten.

Zesen wist waarover hij sprak. Hij had lang in de Nederlanden geleefd, kende er veel persoonlijkheden uit het culturele leven - zo wist hij Vondel voor zijn dichtkring ‘Deutschgesinnete Genossenschaft’ te winnen - en eind 1662 verkreeg hij zelfs het burgerrecht van Amsterdam. Zijn erkentelijkheid betoonde hij met zijn Beschreibung der Stadt Amsterdam (1664). Hij compileerde deze goeddeels uit de kort tevoren verschenen stadsbeschrijvingen van Olfert Dapper en Melchior Fokkens, maar er spreekt wel een eigen visie uit; hij heeft oog voor aspecten die bij Reuter onvermeld bleven: voor de geleerdencultuur met name, maar ook voor de properheid, die voortaan tot in de negentiende eeuw als stereotiep in bijna alle Duitse karakteriseringen van de Nederlandse volksaard terugkeert:

Dan es stehet schwerlich zu gleuben/ daß einige stadt unter der sonne/ zu finden sei/ darinnen die heuser/ sonderlich was den fluhr betrift/ so überaus rein und blinkende gehalten werden/ als in dieser: und es scheinet den Amsterdammern gleichsam angebohren zu sein/ daß sie ihre fluhre täglich scheuren/ und das holtzwerk an den träppen/ wenden/ schränken/ tafeln/ und dergleichen dingen/ fast alle wochen reiben/ ja die mauren selbsten nicht seltener weissen müssen.

Zesen is een en al bewondering. Een negatieve ondertoon, zoals bij Reuter in de passage over de casino's, is bij hem nergens te horen: de Nederlanden en met name Amsterdam vinden in de Duitse landen hun weerga niet.

In de vroege zeventiende eeuw zag de Duitser, waar de Nederlanden en het Duitse taalgebied aan elkaar werden

[p. 31]

gerelateerd, anders dan Reuter en Zesen, vooral de gemeenschappelijkheden. De vader van de Duitse barokliteratuur, Martin Opitz (1597-1639), probeerde de Duitse letterkunde op te stoten in de vaart der volkeren met zijn Buch von der deutschen Poeterey (1624), en hij was ervan overtuigd dat hij hierbij het Nederlandse model van ‘nationaal’-culturele eenheid op grond van de Germaanse stamverwantschap zonder meer kon overnemen. Zo zou dan in het Duitse taalgebied via een gemeenschappelijke cultuur uiteindelijk ook de politieke eenheid werkelijkheid kunnen worden. Zijn grote voorbeeld was Daniel Heinsius: die had immers in zijn Nederduytsche Poemata (1616) niet, zoals het hem als geleerde van internationale faam had betaamd, in het Latijn, maar in het Nederlands gedicht en daarmee de landstaal tot het niveau van de linguae sacrae verheven. Daar wilde Opitz de vruchten van plukken en daarom vertaalde hij in zijn Teutsche Poemata (1624) menig gedicht van Heinsius. Hij dichtte hem zelfs toe dat hij ook het Duits had opgewaardeerd:

Was Aristoteles, was Socrates gelehret,
Was Orpheus sang, was Rom von Mantua gehöret,
Was Tullius gesagt, was jergendt jemand kan,
Das sicht man jetzt von euch, von euch, jhr Gentscher Schwan.
Die Teutsche Poesy war gantz vnd gar verlohren,
Wir wusten selber kaum von wannen wir geboren,
Die Sprache, vor der vor viel Feind erschrocken sindt,
Vergassen wir mit fleiß vnd schlugen sie in Windt.
Biß ewer fewrig Hertz ist endtlich außgerissen,
Vnd hat vns klar gemacht, wie schändtlich wir verliessen
Was allen doch gebürt: Wir redten gut Latein,
Vnd wolte keiner nicht für Teutsch gescholten sein.
Der war' weit vber Meer in Griechenland geflogen,
Der hatt Italien, der Franckreich durchgezogen,
Der prallte Spanisch her. Ihr habt sie recht verlacht,
Vnd vnsre Muttersprach in jhren werth gebracht,

[...]

Ich auch, weil jhr mir seyt im Schreiben vorgegangen,
Was ich für Ruhm vnd Ehr durch Hochteutsch werd erlangen,
Will meinem Vatterlandt bekennen ohne schew,
Daß ewre Poesy der meinen Mutter sey.

Heinsius' roem in de Duitse landen is van korte duur en zelfs de grote namen van de contemporaine Nederlandse literatuur, Vondel, Hooft en Huygens, zijn er nauwelijks bekend. Alleen Jacob Cats wordt er als propagandist van burgerdeugden de hele zeventiende eeuw door gerecipieerd; aan het begin van de achttiende eeuw verschijnt zelfs nog zijn verzameld werk in het Duits, veelzeggend genoeg in Hamburg, een bolwerk van burgerlijkheid binnen de op het hof georiënteerde Duitse cultuur.

De gemeenschappelijkheid die Opitz zonder meer vooronderstelde, was in de zestiende eeuw nog zo vanzelfsprekend dat aan Duitse kant de Nederlanden nauwelijks als eigen entiteit werden waargenomen. Luther wilde een dusdanig Duits schrijven dat ‘Ober- und Niderlender’ hem konden begrijpen en daar sloot hij de bewoners der toenmalige Nederlanden bij in. Hun zelfperceptie lijkt dat beeld te staven: de eigen taal werd de gehele zestiende eeuw door ‘Duits’ genoemd en de vroege Nederlandse versies van Luthers Duitstalige geschriften golden, anders dan die van zijn Latijnse, uitdrukkelijk niet als vertaling. Goropius Becanus' bewijsvoering dat het Nederlands Adams paradijstaal was, werd voor het Duits klakkeloos overgenomen. Pas in de loop van de Nederlandse Opstand groeit aan beide kanten het besef dat er in de Nederlanden een eigenheid ontstaat, die niet langer zo maar ‘Duits’ was. Voor wat betreft de taal wordt de gemeenschappelijkheid vooral aan Duitse kant lang gevoeld: Daniel Georg Morhofs Unterricht von der Teutschen Sprache und Poesie karakteriseert nog in 1682 het Nederlands als het ware Duits:

Titelblad Beschreibung der Stadt Amsterdam (1664) van Philipp von Zesen

[p. 32]

Die Poeterey der Niederländer [...] ist von der Teutschen nicht unterschieden/ ja sie ist selbst Teutsch/ und die Wörter dieser Sprache/ haben mehr von dem alten Teutschen/ als irgend eine andere. Die Hochteutsche ist gegen sie ein gar neuer Dialectus. Das Uhralte Teutsche hat mit dem Niederländischen in vielen Stücken eine ziembliche Gleichheit.

Doorgeschoten tolerantie

Aan het einde van de zeventiende eeuw neemt bij alle bewondering de Duitse kritiek op de Nederlanden toe, die bij Reuter al enigszins te bespeuren viel. De theoloog Heinrich Ludolf Benthem (1661-1723) prijst in zijn Holländischer Kirch- und Schulen-Staat (1698) de Nederlandse wetenschappen en het onderwijssysteem. De charitatieve instelling van de Nederlanders schat hij hoog in, evenals hun ijver, hun zuinigheid, hun rechtvaardigheidsbesef en hun ongebreidelde vrijheidsliefde, maar hun tolerantie op religieus gebied is in zijn ogen te ver doorgeschoten en hun burgerlijk zelfbewustzijn interpreteert hij als trots. Symbool daarvan is de hoed, die ook bij Reuter al ter sprake kwam, en die volgens Benthem te pas en te onpas wordt gedragen, tot zelfs in de kerk toe:

Der Huht/ das Zeichen jhrer Freyheit/ mögen sie so gern auf dem Kopf haben/ daß so man jemand ohn demselben im Hause antreffen solte/ derselbe wohl den Fremden so lange stehen lässet/ biß er seinen Deckel geholet/ und mit Auffsetzung desselben jenen nöthiget auch bedecket und unhöfflich zu seyn. Diese mannier legen sie nicht ab bey Tische/ ja nicht einmahl beym Gottesdienst.

Helemaal mis is het in zijn ogen in de Nederlanden met de verhouding der geslachten: de vrouw heeft het er voor het zeggen en de man moet naar haar pijpen dansen, kortom de kip kraait er en de haan mag er alleen maar kakelen:

Was die Ehegatten betrifft/ hat die Freyheit des Landes Gottes Gebot und Ordnung umgekehret. Denn hier krehet die Henne und der Hahn muß nur keckeln. Gehet man [!] und Frau am Sonntag wandeln/ muß jener das Kind auf dem Arme tragen/ und diese schleudert [!] auf ihren muilen sorgloß neben ihm her.

In de loop van de eerste helft van de achttiende eeuw verliezen de Nederlanders in de ogen van hun Duitse buren hun voorbeeldfunctie. Het artikel dat in 1740 over hen in Zedlers Universal-Lexicon verschijnt, laat zien dat er niets bijzonders meer met hen aan de hand is. Ze hebben veel succes als handelaren, eren daarnaast de wetenschap, zijn eerlijk, maar wel eigengereid:

Wie sich denn die Einwohner hauptsächlich auf die Kauffmannschafft legen, worinnen sie es auch recht hoch gebracht. Doch setzen sie auch das Studium nicht bey Seite. Sie sind darneben aufrichtige, arbeitsame und gedultige, aber auch eigennützige Leute.

Uitzonderlijk is alleen hun vrijheidsliefde, die zelfs een metafysische dimensie krijgt; met de Opstand zouden de Nederlanders immers hebben weten te verhinderen dat Philips II een vijfde monarchie kon vestigen:

Doch eben hierdurch gerieth König Philipp II auf die hochmüthigen Gedancken, daß er eine fünffte Monarchie stiften wolte, und daß diese Niederlande der Schauplatz seyn solten, worauf er die Comödie spielen wolte.

Tegen de achtergrond van de toenmalige opvattingen over de loop van de geschiedenis en de plaats daarin van het Duitse Rijk als opvolger van het Romeinse Rijk kan dit alleen maar impliceren dat de Nederlanders met hun Opstand niet alleen het voortbestaan van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie veilig stelden, maar ook de komst van het einde der tijden nog even hebben opgeschoven. Hier begint in feite de Duitse idealisering van de Nederlandse Opstand die in Schillers Geschichte des Abfalls der Vereinigten Niederlande von der spanischen Regierung (1788) een hoogtepunt zou bereiken. Dat is het positieve signaal voor de verdere ontwikkeling van het Duitse beeld van de Nederlanden. Het negatieve kondigt zich bij Zedler echter ook al aan: de Nederlandse handelsgeest zou later door de Duitse romantici worden geïnterpreteerd als bekrompen kruideniersmentaliteit en de Nederlanden konden zo tot de bakermat van de Philister worden, de anti-romanticus pur sang wiens denken geheel wordt bepaald door het economisch nut. Beide beelden van de Nederlanden spelen in de negentiende eeuw in Duitsland een rol in het proces van de constructie van een nationale identiteit dat, hier en elders, leeft vanuit de gecompliceerde dynamiek van zelfbeeld en beeld van de ander. Hun wortels liggen echter, zo moge duidelijk zijn geworden, in de vroegmoderne tijd.

guillaume van gemert is hoogleraar duitse letterkunde aan de katholieke universiteit nijmegen.

een vertaling van de duitse fragmenten is te vinden op: www.literatuuronline.nl