Literatuur. Jaargang 21

[p. 25]

En Hollande
Het exotische noorden in Franse ogen

Hoe keek men in negentiende-eeuws Frankrijk aan tegen Holland? Een exotisch land in het noorden, waarvoor de band met Nederlands-Indië zeer bepalend was. De indruk van de Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw vermengt zich met een oriëntaals beeld van overdaad en luxe.

Stef le Fèvre

Er is een prachtig land, men zegt wel een Luilekkerland [...] Een merkwaardig land, verdronken in de nevels van ons Noorden, dat men het Oosten van het Westen, het China van Europa zou kunnen noemen [...]

Een echt luilekkerland waar alles mooi, rijk, kalm en eerbaar is, waar de weelde er behagen in schept zich te spiegelen in de orde, waar het leven royaal is en een prettige sfeer ademt, waar wanorde, troebelen en al het onvoorziene zijn buitengesloten, waar het geluk zich paart aan de stilte

De Franse dichter Charles Baudelaire beschrijft in het prozagedicht l'Invitation au voyage (1857) een mysterieus, romantisch land dat hij weerspiegeld ziet in de ‘blauw groen of grijs schakerende’ ogen van zijn geliefde. Eenzelfde gedroomd ailleurs, opgewekt door liefde en verlangen, vol zachte melancholie, roept de dichter op in het twee jaar eerder verschenen gedicht met gelijke titel, opgenomen in de bundel Les fleurs du mal.

Holland is het land dat Baudelaire's associaties voedde tijdens deze mentale reis. De dichter zou het zelf nooit bezoeken - maar de gedachte aan ons land zet een reeks van associaties in werking. Baudelaire voert de lezer naar een land waar een waterige zon schijnt bij troebele luchten, waar kanalen drassige velden doorsnijden, waar zeldzame bloemen geuren, waar interieurs rijk gedecoreerd zijn en waar terugkerende schepen vol zijn beladen met oosterse waar. Een fascinerend land waar orde, regelmaat en schoonheid samengaan met weelde en zinnenlust.

Hoe zat het met de beeldvorming over Holland in het negentiende-eeuwse Frankrijk? Franse literatuur uit die periode biedt in dit geval geen aanknopingspunt: Holland neemt er nauwelijks een plaats in. Wel bestaat er een lange en rijke traditie van het reisverslag waarin Holland ‘centraal’ staat. Al vanaf het einde van de zestiende eeuw reist een divers gezelschap vanuit Frankrijk naar de Lage Landen. Descartes, Voltaire, Diderot: zij zoeken in de Verenigde Provinciën hun vrijheid. Vrijheid om te schrijven, te denken en te publiceren. Mondaine toeristen voegen Holland in de achttiende eeuw - naar Engels voorbeeld - toe aan hun Grand Tour door Europa, hoewel Holland als bestemming nooit een echte hype wordt.

Het schema van de reiziger ligt vrijwel vast en beperkt zich voornamelijk tot Noord- en Zuid-Holland. De meeste bezoekers in de negentiende eeuw maken ‘een rondje randstad’ en bezoeken Dordrecht, Rotterdam, Den Haag, Haarlem en Amsterdam. Zij bezoeken er de musea en talrijke private kunstcollecties en maken uitstapjes naar Zaandam, Broek of Leiden.

Hun verslagen geven zowel een informatief als gekleurd beeld van het bezochte land, spraken in die tijd tot de verbeelding (ze benadrukten immers het exotisme van de Ander) maar bevestigen daarnaast ook het Franse zelfbeeld. Door de eeuwen heen putten Franse reizigers uit elkaars teksten, gebruiken ze dezelfde reisgidsen en zien ze dezelfde schilderijen. De beelden die ontstaan, zijn gelaagd, intertekstueel, er treedt kruisbestuiving op tussen gids en verslag, tussen woord en beeld. Sommige beelden worden nauwelijks meer onderzocht, maar slechts (soms

[p. 26]

Claude Monet, Bollenvelden en windmolens bij Rijnsburg, 1886

ongezien) ‘herhaald’, het zijn de echo's van voorbije tijden. Andere beelden worden benadrukt of vernieuwd binnen de eigenheid van tijd en context. Waaruit bestaat nu die negentiende-eeuwse eigenheid, die tevens van belang is geweest voor de twee gedichten van Baudelaire?

Een artificieel land bij uitstek

Zij die naar het noorden reizen staan versteld van Holland. ‘C'est le pays le plus curieux, le plus charmant et le plus lointoin qu'on puisse parcourir sans sortir de l'Europe’ schrijft Maxime Du Camp in En Hollande. In zijn uitgebreide studie naar Nederland schrijft Esquiros (1855):

Er bestaat een land, alwaar de rivieren [...] hangende boven het hoofd der inwooners stromen; alwaar magtige steden zich verheffen onder het oppervlak der zee, die ze beheerscht en in bedwang houdt [...] dit land is Holland. Een land [...] afwijkende van alle bekende wetten

Het mogen stereotypen zijn, de Franse reiziger roemt het ‘lege’, zeer stedelijke land. Dreigende watermassa's, vergezichten, de rechte kanalen, intieme grachten; het landschap roept heroïsme, strijd en gevaar maar ook monotonie en melancholie op. Het is een artificieel land bij uitstek - de natuur is veranderd of aangepast, er zijn kanalen aangelegd, het is een land door de mens getransformeerd tot kunstwerk. Baudelaire refereert hieraan als hij zijn visie op kunst en de relatie tot de natuur geeft: ‘Pays singulier, supérieur aux autres, comme l'art l'est à la Nature, où celle-ci est réformée par le rêve, où elle est corrigée, embellie, refondue.’

De dichter Verlaine reist in 1892 per trein vanuit Parijs naar Den Haag, uitgenodigd om daar een aantal lezingen te geven over de vernieuwingen in de Franse dichtkunst. Hij voelt zich als een prins in zijn gerieflijke rijtuig eerste klas en geniet van een op een Belgisch station gekochte meeneemmaaltijd, een kant-en-klaarmaaltijd met vlees, salades en wijn door een ober in een handige verpakking de trein ingebracht. Hij dommelt wat, verveeld door de monotonie van het landschap tussen Antwerpen en de Moerdijk en ontwaakt juist op het moment dat de trein de grote rivieren oversteekt.

Een schok. Rechts, links, niets dan water: ‘Une immense étendue d'eau ensanglantée, dorée, verdie à l'horizon par les derniers efforts du couchant’. De confrontatie met het water, de overgang tussen water en land is een belangrijk moment van ‘beroering’, van verwondering. Grenzen lijken te vervagen: waar houdt water op en begint het land?

Dit haast amfibische karakter van het land vinden we terug in passages in het oeuvre van Marcel Proust. Hij laat, geïnspireerd door zijn aankomst te Dordrecht, een fictieve, impressionistische schilder Elstir een Normandische plaats schilderen waarbij het stedelijke maritiem en het maritieme stedelijk wordt. Het levert een harmonieus literair beeld op. Overigens heeft de hoofdpersoon Marcel ook een heel wat minder ‘poëtische’ associatie met Amsterdam. Het idee alleen al dat zijn geliefde Albertine dáár een tijd heeft doorgeracht maakt hem razend jaloers: zou zij er lesbische relaties zijn aangegaan?

[p. 27]

Het leven is als het water in de grachten

Waar Proust observaties omzet in zijn tableaux littéraires schuiven anderen bestaande schilderijen over het Hollandse landschap. In toenemende mate lijkt de perceptie van de Fransen van Holland in de negentiende eeuw beïnvloed door de doeken van de Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw. Als in 1795 werken uit de omvangrijke collectie van de laatste Hollandse stadhouder in Parijs terechtkomen raakt Hollandse schilderkunst ‘in’. Het verband is gelegd met de Franse romantiek - schilders als Delacroix wenden zich af van de Italiaanse kunst en gaan op zoek naar een minder ‘idealtypische’ en meer ‘natuurlijke’ kunst, waar het dagelijks leven centraal staat, waar mensen en landschappen geportretteerd worden ‘zoals zij zijn’. Schilderijen vormen vooraf het beeld of schuiven voor het ‘werkelijke’ Holland. Om kennis te nemen van de Lage Landen, van hun inwoners, hun dagelijks leven, hun steden, het voedsel, hun schepen, hoef je in principe het Louvre niet meer uit. Baudelaire beaamt dit: ‘La Hollande, c'est cette contrée dont tu as souvent admiré l'image dans les musées.’ Vergelijk ook het volgende fragment uit het gedicht ‘Harlem’ van Aloysius Betrand, onderdeel van zijn Gaspard de la Nuit:

Harlem, cette admirable bambochade qui résume l'école flamande,
Harlem peint par Jean-Breughel, Peèter-Neef, David-Teniers et Paul-Rembrandt

Zij die Holland doorkruisen zien geen koe in de wei of het is ‘een Potter’, in de havens ziet men steevast ‘een woud van masten’, men bekijkt het landschap langs de lijnen van het perspectief. Rodin, op bezoek in 1899: ‘sinds vanochtend heb ik de zestiende eeuw nog niet verlaten; niets is hier veranderd, het is Cuyp, Van Goyen, Ruysdael, het is nog net als toen. Wat een schoonheid...Wat moet men gelukkig zijn in Holland...’

Geluk en rust. Zelfs de tijd lijkt langzamer voort te gaan in Holland. Esquiros:

Men zou zeggen, dat het leven is als het water in de grachten, dat het geen stroom heeft. Hetzij dan begoocheling of werkelijkheid, het kwam ons voor, dat de klok hier langzamer slaat dan in Frankrijk, en alvorens te slaan speelt zij.

Het exotisme van Holland

Huysmans, schrijver van de ‘bijbel van het decadentisme’ à Rebours, reist in 1876 naar Nederland. In Amsterdam komt hij - na zijn orientatie te zijn verloren - op de Nieuwmarkt uit en waant zich, geleid door de klanken van een klokkenspel, in een andere tijd, de Middeleeuwen, ver van Parijs. Holland wordt benaderd vanuit een romantische hang naar het verleden. De reiziger zoekt naar het authentieke van Noord-Holland - zoals dat was in de Gouden Eeuw. Waterland, net boven Amsterdam, lijkt daarvoor de uitgelezen plek. De moderniteit van de zestiende eeuw, de molens en gemalen mengen zich met de kleine Zaanse huizen waar mensen wonen met aparte gewoonten, nog in klederdracht gestoken.

Het doet uiterst ‘Chinees’ of ‘Japans’ aan. Hollandse steden zijn Chinees: de architectuur ‘gebouwd door Mandarijnen’. Een beeld dat wellicht beïnvloed werd door de Hollandse traditie van Delfts porselein met ‘Chinese’ beschildering - wellicht ook door ‘popperigheid’ van de architectuur. In elk geval zijn de chinoiserieën in Frankrijk al sinds de achttiende eeuw in de mode, in de negentiende eeuw geldt hetzelfde voor datgene wat Japans is. Was het niet de Republiek die als enige met dat land connecties onderhield?

De Bataafsche republiek koesterde zich in de indische zon; de blanke huid harer blonde zonen werd bruin gekleurd (...) Holland was de stapelplaats der wereld geworden, en de specerijen, suiker, thee, koffij, zijde, diamant, graan, alle schatten vloeiden naar zijne havens.

Holland smelt samen met Indië. Het koloniale rijk geeft het moederland een oosterse uitstraling waarvoor de Fransman gevoelig is. De negentiende eeuw is dé eeuw van het oriëntalisme, denk aan Salammbô van Flaubert, of aan de uitgebreide reizen die schrijvers door de Oriënt maken.

Het Franse oriëntalisme is van nature melancholisch, gebouwd op imaginaire, overdadig decadente werelden. De nostalgie naar ‘elders’ wordt mogelijk in Holland. Immers, in elke haven liggen schepen die ieder moment uit kunnen varen naar de Oost. Huysmans schrijft in zijn reisverslag: ‘Amsterdam est un rêve, une débauche de maisons et d'eau; la rue c'est un canal où dorment des navires [...] Les steamers chauffent sans relâche pour les Indes et pour Java’. Het is een beeld dat zo uit l'Invitation au voyage lijkt te komen. Een beeld dat we weer terugvinden in het reisverslag van Gérard de Nerval (1852), dat

[p. 28]

Claude Monet, Molens in het Westzijderveld bij Zaandam, 1871

ongetwijfeld door Baudelaire was gelezen: ‘[...] où dorment les lourds bateaux à voiles qui de temps en temps se réveillent pour faire le grand voyage des Indes’

In Holland neemt men een boot naar Batavia zoals men in Frankrijk de trein naar Marseille neemt, merkt een reiziger op. De imaginaire wereld komt zo wel heel dichtbij. Het exotisme van Holland - enerzijds bestaande uit het noordelijke aspect van nevels, mist, donkere luchten, kou, baksteen en grachten vermengt zich met een oriëntaals beeld van overdaad en luxe: specerijen, stoffen, glanzend hout, porselein. Baudelaire verbeeldt dit in zijn l'Invitation au voyage:

Des meubles luisants
Polis par des ans
Décoreraient notre chambre;
Les plus rares fleurs
Mêlant leurs odeur
Aux vagues senteurs de l'ambre
Les riches plafond
Les miroirs profonds
La splendeur orientale
Tout y parlerai
A l'âme en secret
Sa douce langue natale

In de vertaling van Peter Verstegen luidt deze strofe:

Meubels en dekenkist
Door de tijd gevernist
Zou sieren daar onze kamer.
En de zeldzaamste bloem
Mengt er zijn aroom
Met de vage geuren van amber.
Het stucwerkplafond,
De spiegelsalon
En al de praal van het Oosten,
Het zou allemaal
De ziel met zijn taal
Zo stil en innig vertroosten.

Daarbij leeft de mythe van de properheid voort. Het verhaal gaat dat de inwoners van Broek (allen zouden miljonair zijn, levend van hun Indische inkomsten) hun straten ‘als parket zo glad’ schrobben, elke dag weer.

Het is een gereproduceerd beeld: een open ‘Hollands’ landschap onder een indrukwekkende wolkenhemel waar enkele stralen zon zorgen voor een warm, goudgekleurd licht. Geluk, rust maar ook de belofte van een bereikbaar ‘Elders’: het Franse beeld van Holland lijkt een sterk mythisch karakter te hebben. De Franse gevoeligheid, de nostalgie naar verloren gewaande paradijzen, de hang naar elders, ze worden geprojecteerd op het Holland van de negentiende eeuw. Het lijkt of de realiteit plaats maakt voor een land uit het Gouden Tijdperk van Ovidius, gehuld in de nevelen, geïsoleerd in een uithoek van Europa en slechts bereikbaar na de oversteek van brede rivieren. Huysmans noemt Holland niet voor niets l'Elysée des marins et des artistes!

Het is dit beeld van Holland dat de dichter weerspiegeld ziet in de ogen van zijn geliefde en dat zijn reis door een verstilde wereld inspireerde waar vorm, geur, kleur samengaan in prachtige beeldreeksen. Het is dit land waar de reis ook ten einde komt in het zachte licht van de zonsondergang, maar waar de droom voortleeft.