Literatuur. Jaargang 21

[p. 13]

Vechten om te overleven Ik Jan Cremer na veertig jaar

Een schokkend boek. Ik Jan Cremer was een sensatie bij verschijnen in 1964. Het stond voor alles wat nieuw, opstandig en taboedoorbrekend was. Niet alleen de inhoud, ook de agressieve verkoopstrategie trok aandacht en wekte afkeer. De plaats van Ik Jan Cremer in de literatuur-geschiedenis staat veertig jaar later wel vast.

bertram mourits

De eerste fragmenten van Ik Jan Cremer in wording stonden in 1962 in het Vlaams /Rotterdams tijdschrift Gard Sivik: ‘Operatie Kogelwond’ en ‘Algerijns dagboek’. Het waren twee korte verhalen: één over een man die op buitengewoon onbarmhartige wijze van een kogel in zijn lichaam wordt bevrijd, een ander over het gewelddadige bestaan in het vreemdelingenlegioen. Jan Cremer was, toen deze fragmenten verschenen, al zo'n twee jaar bezig om op Ibiza van zijn levensverhaal iets te maken tussen een sprookje en een avonturenroman. Er was nog geen eenheid, maar de fragmenten waren keihard en ijzersterk. Gard Sivik-redacteuren Hans Sleutelaar en Cornelis Vaandrager zagen de potentie van Cremers werk en stimuleerden hem om door te gaan.

Het definitieve manuscript zou nog twee jaar op zich laten wachten en de zoektocht naar een uitgever verliep niet helemaal zonder oponthoud. Nijgh & Van Ditmar, dat Gard Sivik uitgaf, zag er geen brood in. Bij De Bezige Bij kreeg Cremer wél voet aan de grond: Geert Lubberhuizen leende Cremer een schrijf-machine en gewapend met dat apparaat werkte hij zijn boek vervolgens uit, aldus de overlevering zoals die in Richter Roegholts Geschiedenis van de Bezige Bij is terechtgekomen. De eerste druk verscheen uiteindelijk in maart 1964. Binnen de kortste keren was herdruk op herdruk noodzakelijk en voor De Bezige Bij werd het boek een van de belangrijkste melkkoeien van de jaren zestig.

Het boek is goed

Ik Jan Cremer maakte een golf van reacties en verwijten los: ‘Jan Cremer hoort in een kliniek thuis of in een tuchthuis’, stond in Trouw. En P.H. Dubois viel niet alleen het boek aan, maar ook zijn uitgever. Ik Jan Cremer was fascistisch en sadistisch en De Bezige Bij was met het uitgeven ervan ‘van de ondergrondse in de onderwereld’ beland, een opmerking die bij De Bij bepaald in slechte aarde viel. Dubois' nijd is misschien



enigszins verklaarbaar uit het feit dat híj het bij Nijgh & Van Ditmar had afgewezen.

De recensie die de tijdgeest het best typeerde, stond in Panorama. Daar werd vooral de agressieve reclamecampagne aangevallen, waarbij men het feit dat Gard Sivik-medewerkers vaak actief waren in de reclame als wapen gebruikte: ‘twee leden van de Gard Sivik-groep, die naar verluidt schrijvers “maken”, zoals de industrie draagbare radiootjes, closetrollen of tuinkabouters maakt’. Panorama raadt ouders aan om in de gaten te houden wat hun kinderen lezen. ‘Met dit advies roepen wij het hoongelach van de hele literaire kliek in Nederland over ons af, maar dat hebben we er graag voor over.’ De anonieme recensent wist dat zijn of haar soort moraal het pleit aan het verliezen was.

Als er al waardering voor het boek kwam, dan was dat niet in de eerste plaats vanwege de literaire kwaliteit. De enthousiaste recensies prezen de snelheid waarmee het boek zich liet lezen, en het spektakel dat Cremer te bieden had. Willem Frederik Hermans was in 1964 in Haagse Post enthousiast over wat hij een ‘schelmenroman’ noemde: het boek ‘is een bandeloze ontploffing tussen autobiografie en mythomanie. Ik heb het in één ruk uitgelezen.’ Vergelijkbaar van toon is Hans Andreus: ‘het boek is goed. Het heeft niets met Grote Kunst te maken. Het is alleen maar een boek om te lezen’, en dat is eigenlijk wel aardig gevonden. Zo kan Andreus

[p. 14]

positief zijn zonder het boek toe te hoeven laten tot het domein der hogere literatuur.

Cremer zal daar misschien weinig bezwaar tegen hebben gehad. Hij deed in ieder geval graag mee met het anti-intellectualisme. Hij verklaarde tegenover Bibeb dat hij Céline een saai auteur vond en relativeerde elke literaire pretentie waarmee zijn boek was omgeven: ‘Die prachtige motto's, voorin mijn boek, die zijn door Sleutelaar en Vaandrager aangedragen. Alleen dat van Hermans (“Wat is een held? Iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest”) heb ik zelf uitgekozen. Maar die andere, zoals dat van Molière (“Faire de la prose sans le savoir”), daar heb ik nooit wat van begrepen.’ Met deze pose presenteerde Cremer zich als een niet-intellectueel schrijver, waardoor hij zichzelf bewust in de marge van de literaire wereld plaatste. Hij had - als hij niet de nadruk op het schrijverschap wilde leggen - zich ook als beeldend kunstenaar kunnen presenteren. Maar liever dan als beeldend kunstenaar/ schrijver presenteerde hij zich als Beest op beide terreinen.

Tamelijk tam?

Inmiddels heeft het schandaalboek een eerbiedwaardige leeftijd bereikt en het is onmiskenbaar gecanoniseerd. Geen literatuurgeschiedenis of schoolboek kan het overslaan en niemand hoeft het gelezen te hebben om er een mening over te hebben - hét kenmerk van een klassieker. Ik Jan Cremer, dat is het boek met al die seks en dat geweld, dat in de jaren zestig grote opschudding veroorzaakte en de Nederlandse literatuur rijp maakte voor gewaagdere onderwerpen en explicieter taalgebruik; daarmee is het wel samengevat.

Niet dat dit beeld onjuist is, integendeel: Cremer heeft de weg inderdaad vrijgemaakt voor talloze jonge schrijvers, die echter nooit meer zo schokkend zullen zijn als hijzelf in 1964 was. Enige tijd geleden werd een aflevering van de geschiedenisles op tv Andere tijden aan het boek gewijd. Het is typerend dat uitgerekend een geschiedenisprogramma de aandacht vestigt op de ‘schelmenroman’, die een grotere maatschappelijke dan literaire impact lijkt te hebben gehad. Nog dit jaar werd er gediscussieerd over Cremer in de gemeenteraad van diens geboorteplaats Enschede: een Christen Unie-wethouder stoort zich - ‘Ja, ook nu nog’ - aan het taalgebruik; Cremer is ‘geen trouwe zoon van Enschede,’ aldus een CDA-wethouder.

In de literaire wereld is hij minder controversieel. Rob Schouten relativeert: ‘dat het inmiddels een tamelijk tam boek lijkt, zegt veel over de veranderingen in vijfentwintig jaar’. Maar dat is niet terecht, Ik Jan Cremer ís geen ‘tamelijk tam boek’, en niet alleen omdat het geweld en de seks niet minder grotesk zijn dan bij pakweg Bret Easton Ellis of Arnon Grunberg. Schouten heeft gelijk dat het grensverleggende werk van Cremer vanzelf tot acceptatie moest leiden; dat Cremer voor het tweede boek de Literaire Prijs van de Stad Amsterdam kreeg, is ‘misschien wel een veeg teken. Het nieuws was er af.’

Op een iets sympathieker manier zegt Tomas Lieske ongeveer hetzelfde: ‘Wij leven bijna 25 jaar later, we zijn bijna 25 jaar ouder geworden. De passages die we toen direct opzochten en met opgewonden voorpret telkens weer herlazen, blijken nu goed vertelde verhalen over onderwerpen die we wel kennen. De schreeuwerige toon van Jan Cremer is op den duur geen schreeuwerige toon.’ Lieske constateert wel dat Cremers ‘plaats in de literatuur veilig is. Het is terecht maar het stemt ook weemoedig.’ Hij formuleert dus wat milder: er blijven in zijn visie tenminste nog goed vertelde verhalen over.

‘Ik leerde met bloed, zweet en tranen knopen en splitsen; de acht, de klens, de platte, de verbindings, de kruis, de halve schild, de staande wants, de turkse, de valreeps, de halve en de hele sjouwermans en de mastworp, roergangen, wachtlopen, peilloden, koffie zetten, bikken, verven, teren, loodstrapje uithangen, smokkelen, keilen, mess aanvegen, vlaggen, ankerkettingen inhalen, kompas en kaartlezen, tallyen, sloepenrollen, voor- en achterklaar maken, aan de binzen staan, luiken dichtgooien, handlingen etc. etc.’

Constant kortademig

Het is de moeite waard om de boeken eens te lezen zonder je af te vragen hoe schokkend het in 1964 geweest moet zijn voor de Hollandse lezer om het woord ‘neuken’ in druk te zien staan. Al snel blijkt dat Ik Jan Cremer eigenlijk veel meer een Bildungsroman is dan de picareske avonturenroman waar het zo vaak voor is uitgemaakt. De nozem op de motor komen we pas ruim over de helft van het verhaal tegen. Daarvoor wordt de geschiedenis verteld van een jongen die constant moet vechten om te overleven. Een vader speelt in zijn leven geen rol, zijn Hongaarse moeder heeft de grootste moeite hem in bedwang te houden. Zijn jeugd en adolescentie vormen een verhaal van twaalf ambachten en dertien jeugdgevangenissen, instellingen en andere ongelukken. Bijna elke plek waar hij terecht komt is vijandig, elk nieuw baantje betekent weer een nieuwe initiatierite.

De hoofdpersoon fantaseert gruwelijke verminkingen en moordpartijen van karakters aan wie hij zich ergert. Een soort zelfmythologisering, de ‘verschuiving waardoor datgene wat de “ik” doet en beleeft telkens overgaat in wat hij zou willen beleven’, aldus Kees Fens. Alleen in zijn fantasie is (het personage) Jan Cremer een

[p. 15]

overwinnaar, in zijn echte leven lijdt hij nederlaag op nederlaag.

De stijl is opvallend onevenwichtig: soms kaal, dan weer uitbundig, maar wel vrijwel constant kortademig. Hij blijft dicht op de gebeurtenissen die de lezer van zo dichtbij mogelijk moet meemaken. Daarbij lopen uiteenlopende registers probleemloos door elkaar. Zo staat in het verhaal opeens een uitgebreide passage over voorplanting bij walvissen:

Om de twee tot vijf jaren wordt na een draagtijd van tien tot twaalf maanden een jong geboren dat ca. eenderde van de lichaamslengte van de moeder heeft, terstond mee kan zwemmen, in zes jaren volwassen is, doch reeds na twee jaren geslachtsrijp-

waarbij de feitelijke formulering sterk suggereert dat hij het fragment letterlijk uit een boek over de natuur heeft overgeschreven. Bovendien worden schijnbaar zorgvuldig geconstrueerde passages afgewisseld met de meest schaamteloze clichés:

ik had meisjes aangerand, heette het, maar het was andersom of per ongeluk, ik wilde niks, ik kon niks, ik deed niks, ik stal de poen van mijn werkgevers, ik kon met niemand opschieten, ik had geen goeie vrienden, ik maakte mijn moeder



gek, ik maakte mijn voogden af, ik maakte de politie hels, en de kinderrechter schold ik uit voor klootzak

Het ‘literaire’ effect hiervan wordt onmiddellijk teniet gedaan door de - weliswaar enigszins ironisch gebrachte - conclusie: ‘ergens in mijn lichaam school de Ruwe Bolster met de blanke Pit.’

De onderwerpen en gebeurtenissen in zijn verhaal zijn vaak zo rauw of laag-bij-de-gronds dat het weinigen is opgevallen dat Cremers stijl bij vlagen onnavolgbaar is. Wanneer hij beschrijft hoe iemand sneuvelt voor een vuurpeloton, schrijft hij: ‘De arme man kronkelde als een slang op de grond, stuiptrekkingen. Alsof ie zich lekker in de kussens van een warm bed woelde.’

Cremer toont zich ook een meester van de opsomming: de meest hiërarchieloze vorm van ordening. Hoe langer hoe beter, en dat citeert natuurlijk lastig, dus ik beperk me tot één kort voorbeeld:

Wat ik op toiletten kwijt geraakt ben: een paspoort (draaide weg in het schijtgat van een wecee in Parijs, eruit gevallen toen ik mijn broek optrok), twee zilveren armbandjes, ontelbaar veel geld, een paar portemonnaies, een tandenborstel, kammen, een onderbroekje, ringen (waaronder 'n verlovingsring) en een revolver.

Deze aandacht voor onooglijke details sluit goed aan bij de literaire context waaruit Cremer voortkwam, die van het Nieuw Realisme, dat de werkelijkheid zo onvervormd mogelijk tot de literatuur wilde toelaten. De vier pagina's die hij wijdt aan zijn stoelgang zijn een wonder van minutieuze beschrijving. Een gedetailleerdheid die tot de jaren zestig eigenlijk alleen hogere onderwerpen waardig werd geacht.

Ik Jan Cremer eindigt met de woorden ‘wordt vervolgd’, en inderdaad zou korte tijd later het nog omvangrijker Ik Jan Cremer 2 volgen. Wie verwachtte de draad moeiteloos te kunnen oppikken, kwam bedrogen uit. Het is een heel ander boek, en grappig genoeg is dit veel meer het boek dat de critici verweten dat hij met het eerste deel had geschreven. Ik Jan Cremer 2 is weinig meer dan een tweedimensionale, maar ook buitengewoon geestige picareske van een held op een motor. De grimmigheid van de Bildung ontbreekt, de moppen zijn even vaak grappig als melig, het geweld is grotesk, stripverhaalachtig en de seksscènes zijn humoristisch, plat en pornografisch. Het boek is veel rommeliger opgebouwd dan Ik Jan Cremer. Alle soorten fragmenten staan dwars door elkaar heen, en naast elkaar - het hele boek is één grote nevenschikking. De typisch literaire fragmenten laten zich veel eenvoudiger isoleren:

Ik dacht aan vroeger thuis bij mijn moeder. Mijn moeder, die gebrekkig Nederlands sprak, zei tegen mij: ‘Vanavond is Schraalhans Keukenmeester, hoor Jantje.’ Een uitdrukking die ze opgevangen had. Hoi hoi hoi, juichte ik en ik zag een of andere Sprookjesheld voor me. Een dikke vette man met een puntmuts vol pluimen, die in onze keuken alles grinnikend op zou vreten, net zoiets als Zwarte Piet of Hans & Grietje in het koekhuisje.

Aan het slot van Ik Jan Cremer 2 kijkt de hoofdpersoon terug op het schrijven van het eerste deel. Met terugwerkende kracht wordt dat hier gepresenteerd als een soort bekentenisroman, en het schrijven ervan als therapie. In de allerlaatste scène gaat de verteller met zijn vriendin naar het boekenbal. Het is de afronding van het twaalf ambachten en dertien ongelukkenverhaal: nu is hij held op zijn terrein, dat van de literatuur.

Het is de vraag of Ik Jan Cremer 2 was geschreven als het eerste boek niet zo'n enorm groot succes was geworden. Het was in elk geval een totaal ander boek geworden; en in die zin maakt het deel uit van de ontvangst van deel i.

Frivool nihilisme

Cremers verschijning was in de literaire wereld een donderslag bij heldere hemel, maar in de schilderkunst had hij al een zekere naam verworven. In 1958 had hij in Den Haag zijn eerste tentoonstelling, naar aanleiding waarvan hij als ‘woest beest’ werd omschreven - nóg heftiger dan Cobra. Twee jaar later hangt hij al in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Hij was ook als schilder buitengewoon handig in het creëren van publiciteit. Wie als beginnend schilder een miljoen vraagt voor een schil-

[p. 16]

derij (wat Cremer deed voor La guerre Japonaise) is gek. Maar hij trekt wél de aandacht.

Jan Cremer was een buitengewoon handige reclameman. Cremer vergeleek zijn boek met Omo, en de marketing en verkoop van zijn boek zijn dan ook geen bijkomstigheid, maar maken integraal deel uit van het werk en zijn literaire praktijk. Cremer was rock and roll, dat idee diende overgebracht te worden. En dus kreeg hij, zo had hij bedacht toen zijn eersteling Ik Jan Cremer een groot verkoopsucces bleek te zijn, van de uitgever een gouden boek - naar analogie van de Gouden Plaat.

Xandra Schutte noemt Cremer ‘Neêrlands eerste overtuigende postmodernist’. De ironie van de formulering even daargelaten, is het niet zo'n slechte observatie. Cremers mentaliteit is die van het counter-culture postmodernisme uit de jaren zestig en zijn werk kenmerkt zich door een frivool soort nihilisme. Literatuur wordt een vorm van entertainment en inspiratie wordt liefst buiten de kunst gezocht. Beatfilosoof Leslie Fiedler vat samen: ‘De beat-schrijver is niet bang voor de markt-mechanismen, integendeel, hij kiest onderwerpen die nadrukkelijk zijn gerelateerd aan massamedia: western, sciencefiction, pornografie.’

Deze mentaliteit deed zich in deze periode zowel in Amerika als Nederland voor, en waarschijnlijk ook daardoor slaagde Cremer erin om voor zijn boek een Amerikaanse uitgever te vinden. Zijn boek werd niet overdreven positief besproken, maar wel serieus, en inderdaad in de context van de beats: I Jan Cremer is een ‘rumswilling, pot-smoking, bone-shattering, chick-dropping saga of beatmanship wanderings’, aldus Newsweek in december 1965.

Hollandse beat

Ik Jan Cremer is meer dan een boek met voor die tijd schokkend materiaal, en de relevantie die het boek heeft is van een heel ander soort dan het werk van bijvoorbeeld Jan Wolkers. Ook in zijn boeken werd geneukt maar diens werk is gestructureerd op een veel traditionelere manier. De literair-historische context van de jaren zestig biedt een interessantere manier om de relevantie van het boek aan te duiden.

Leslie Fiedler noemt ‘western, science-fiction,



pornografie’ als kenmerken van de postmoderne beatliteratuur. Welnu, science-fiction ontbreekt in het werk van Cremer (en in Gard Sivik, dat tot 1964 Cremers tijdschrift was), maar sporen van pornografie en western zijn aanwezig - al ontbreekt de relativering daar nooit:

Toen nam ze mijn lid in haar met vuurrode lipstick opgemaakte mond. Zachtjes op en neer, hoe langer hoe vlugger. Ik moest opeens denken aan het liedje ‘Daar bij die molen, die mooie molen, daar woont het meisje waar ik zoveel van hou’, terwijl zij met haar lippen steeds heviger op en neer bewoog. Ze lag me minstens een kwartier te pijpen en te kietelen onder mijn testikels zodat ik het opeens uitschreeuwde van vreugde.

Het was geen toeval dat de eerste fragmenten van Ik Jan Cremer in Gard Sivik werden gepubliceerd. Het was zo ongeveer de enige literaire connectie die Cremer kon verdragen. Hij deed zich moedwillig voor als een onliteraire botterik, maar vertelde wel dat hij zijn gedichten aan Gard Sivik stuurde, en berichtte over de ‘pervers-intellectuele’ vriendschap met Armando. (Cremer zou zich later flink tegen Armando afzetten: vanaf een vergelijkbaar thematisch vertrekpunt sloegen ze heel andere wegen in: Cremer met steeds dikkere boeken, Armando met steeds kortere gedichten.) In de jaren zestig deed Cremer in zijn proza wat de dichters rondom Gard Sivik, met minder commercieel, maar meer literair-historisch succes met de poëzie deden: een verbreding bewerkstelligen van de literaire esthetiek, en niet alleen van de maatschappelijke moraal. En ondertussen is Ik Jan Cremer ook na veertig jaar nog altijd een boek om te lezen.

mijn exemplaar van ik jan cremer is gepikt uit de boekenkast van mijn ouders. het is de vierde druk (amsterdam 1964). het tweede deel is ik jan cremer 2. amsterdam 1971 (eerste druk december 1966). de boeken zijn nog steeds verkrijgbaar, in ÉÉn band. tevens heb ik gebruik gemaakt van richter roegholts, de geschiedenis van de bezige bij 1942-1972. amsterdam 1972; lisa kuitert, het uiterlijk behang. amsterdam 1997; leslie fiedler, ‘cross the border - close the gap’, voor de reclameaspecten gebruikte ik het artikel ‘een onverbiddelijke besteller!’ van nel van dijk in het jaarboek voor nederlandse boekgeschiedenis (1999), ik citeerde verder uit het interview met bibeb (in bibeb & vips. amsterdam 1965), een aflevering van het tv-programma andere tijden (6 november 2001), tomas lieske's artikel in tirade (1989), xandra schutte, ‘beroep: jan cremer,’ de groene amsterdammer 26 augustus 1998, de newsweekrecensie van 20 december 1965, hans andreus' recensie (te vinden in zijn verzameld proza), pierre dubois' recensie in het vaderland van 14 maart 1963, de panorama-recensie ‘pervers van de pers. schokliteratuur komt in de mode, en wie beschermt de tegenwoordige jeugd?’ (mei 1964), william rothuizen, ‘hoe jan cremer de wereld veroverde’, haagse post (24 december 1983), rob schouten, ‘ik jan cremer. een kwart eeuw onverbiddelijke bestseller’, trouw 6 juli 1989 en de bijdrage van p.j. de nijs in het lexicon van literaire werken (november 1991).

bertram mourits schreef het proefschrift zestig. een nieuwe datum in de poëzie (2001). hij is redacteur bij uitgeverij contact.