Literatuur. Jaargang 21

[p. 6]

Tijd om uit huis te gaan
Interview met uitgever Plien van Albada

Ze droomt nog geregeld van de uitgeverij waar ze twaalf jaar geleden begon als stagiair, en per 1 december 1999 Mai Spijkers opvolgde als uitgeefdirecteur. Plien van Albada verruilde vorig jaar Prometheus/ Bert Bakker, de grootste literaire uitgeverij van Nederland, voor de relatief kleine non-fictie-uitgeverij Balans. Een gesprek over haar overstap, veranderingen binnen het uitgeversvak, plannen voor de toekomst en verantwoordelijkheid voor de literatuur.

lisa kuitert en marja pruis

Als ze niet op een dag zou zijn uitgenodigd voor een kop koffie door Jan Geurt Gaarlandt, directeur/uitgever van Balans, was ze niet op de gedachte gekomen. ‘Ik dacht dat hij misschien bezig was met een auteur van ons of zoiets, ik was er niet op voorbereid dat hij een opvolger zocht en in mij de geschikte kandidaat zag.’ De gedachte vatte post. Meer gesprekken volgden en na drie maanden hakte ze de knoop door. Plien van Albada (41): ‘Ik dacht: óf ik blijf tot mijn 65e bij Prometheus, óf ik grijp deze kans aan om een nieuwe omgeving te verkennen. Prometheus was mijn eerste baan, ik ben daarbinnen opgeklommen, alles wat ik weet heb ik daar geleerd, ik heb altijd samen met Mai gewerkt...Misschien was het wel tijd een keer uit huis te gaan.’

Ze oogt vrolijk en ontspannen. Nog steeds werkt ze vanuit een sfeervol grachtenpand, zij het in een kamer die een fors aantal slagen kleiner is dan de zaal die ze bij Prometheus tot haar beschikking had. Vergoelijkend: ‘Ik kan me hier goed afsluiten.’

Wel en wee van Prometheus blijven haar nauw aan het hart gaan (‘Als ik in de krant lees dat Marga Minco naar de Bezige Bij vertrekt, vind ik dat echt erg voor de uitgeverij’), maar de Balans-spirit blijkt ook al aanwezig. Trots: ‘Een fors percentage van de Balansboeken is een behoorlijk commercieel succes. De biografie van Wilhelmina, de boeken van Nico ter Linden en Paul Witteman, de biografie van Hillary Clinton...’

De aankondiging van haar vertrek bij Prometheus/Bert Bakker veroorzaakte de nodige turbulentie. Een aantal auteurs gaf onmiddellijk aan met haar mee te willen verhuizen, onder wie Mario Molegraaf die de dagboeken van Hans Warren bezorgt. Twee redacteuren hadden vrijwel tegelijkertijd hun vertrek aangekondigd, zij het naar andere uitgeverijen. Mai Spijkers keerde terug op zijn oude nest als interim-directeur en zette zijn voormalige kroon-prinses direct op non-actief; want: wat had het nog voor zin dat zij daar zat. Ze ging tóch weg.

Je bent een van de weinigen die het zo lang met Mai Spijkers heeft uitgehouden.

Barst in lachen uit. ‘Dat schijnt zo te zijn ja. Bij Prometheus is altijd een groot personeelsverloop geweest. Mai is niet een makkelijk iemand, in menselijk opzicht is het niet altijd eenvoudig geweest, maar hij is een heel goede uitgever van wie ik ontzettend veel heb geleerd.’

half jaar volhouden

Van huis uit historica, afgestudeerd op de beschrijving van heimwee als een ziekteverschijnsel tussen de zeventiende en negentiende eeuw, dacht Van Albada aanvankelijk te gaan promoveren. Ze studeerde eind jaren tachtig af, toen de werkloosheid onder letterenstudenten op een toppunt was en het arbeidsbureau cursussen organiseerde om ze wat marktbewustheid bij te brengen en te leren netwerken. Een medecursist bracht haar in contact met een medewerkster op de verkoopafdeling van Prometheus, hetgeen tot een stageplaats leidde. ‘Ik was al blij als ik een kopietje mocht maken.’ Na een tijdje kon ze een redacteur vervangen die met zwanger-schapsverlof ging. ‘Ik werd achter het bureau gepoot: daar staat het adressenbestand en dat is de computer, ga je gang. Het bleek al snel dat er allemaal dingen in de soep liepen. Ik wist echt niks. Mai had het na een paar weken wel bekeken met mij: stap maar op. Die avond zat ik ongelukkig thuis, tot ik dacht: als ik me nu laat wegsturen, laat ik me voortaan overal wegsturen. De volgende dag zat ik er weer, met het heilige voornemen het een half jaar vol te houden en te laten zien dat ik het wél kon. Het zal niet bij iedereen zo werken, maar bij mij maakte Mai die vechtlust wakker. Na dat halve jaar dacht ik: nu is het mooi, ik ga weg. En toen zei Mai: nee nee, blijf nu maar. Als je je bewezen hebt, krijg je van hem ook de ruimte.’

Die ruimte benutte ze optimaal, want na acht jaar werd ze de baas van Prometheus/ Bert Bakker. Met hoeveel plezier ze ook haar werk deed, de managementtaken dreven haar steeds verder af van het uitgeefvak.

Van Albada: ‘Een groot deel van mijn tijd ging heen met vergaderen en overleggen. Vanuit het moederconcern, pcm, werden allerlei initiatieven opgestart die ik wel kon navolgen, maar waarvan ik ook dacht: waarschijnlijk kunnen anderen hiermee beter uit de voeten dan ik. En dan zijn er natuurlijk al die zaken die erbij komen kijken als je veertig mensen in dienst hebt.’

[p. 7]

De gesprekken met Gaarlandt boden haar weer zicht op hoe het óók zou kunnen.

‘Bij Prometheus/Bert Bakker heb je te maken met een volumedwang, je zit aan een bepaalde omzetverwachting vast die ieder jaar groeit. Dus moet je wel die 300 titels blijven leveren. Omdat je bij Balans met minder mensen werkt, heb je het niet minder druk, maar je doet gewoon meer aan je boeken. Er verschijnen hier nu zo'n 40 à 45 titels per jaar, de afspraak is dat we op termijn groeien naar ongeveer 75 titels. Bij Prometheus had ik te vaak het gevoel dat ik iets niet goed gedaan had. Dat ik een boek niet de aandacht had gegeven die ik het had willen geven. Wel had ik tot op het laatst een hechte samenwerking met een aantal auteurs, zoals Herman Brusselmans, Tom Lanoye, Tim Krabbé en Connie Palmen.’

‘Dit is geen baan, maar een manier van leven. Met literaire auteurs heb je een persoonlijke relatie die verder gaat dan de zorg voor het boek waarmee ze op dat moment bezig zijn. Het is een wonderlijke mengeling van zakelijke en persoonlijke aspecten.’

Formules werken niet

Voor zover ze dat nu kan overzien, is er een cultuurverschil tussen de uitgeversconcerns wpg - waarbij Balans is aangesloten - en pcm. ‘pcm is voor tachtig procent krant en voor twintig procent boek, en daarvan zijn de uitgevers dan nog overwegend commercieel. De uitgeverijen die bij wpg zijn aangesloten, zijn bijna allemaal literair, waardoor er een ander accent ligt. wpg faciliteert uitgevers om met hun instinct en ondernemersgeest een fonds neer te zetten, daar ligt hun verantwoordelijkheid.’

De bedoeling is dat Van Albada, die in 2005 daadwerkelijk Gaarlandt opvolgt, een literair fonds begint binnen Balans. Vertrekpunt vormen de auteurs die ze meeneemt vanuit Prometheus/Bert Bakker, al wil ze nog niet verklappen wie dat zijn. De enige schrijver wier transfer ze bij deze bekend maakt, is Maria Stahlie. Komend najaar zal haar nieuwe grote roman, Sint-Juttemis, bij Balans verschijnen. Ze heeft een literair redacteur aangetrokken die haar gaat helpen het fonds langzaam uit te bouwen. Gevraagd naar de richting die ze zal opgaan, drukt ze zich voorzichtig uit. ‘Ik heb een bepaalde smaak en die is niet veranderd met mijn overstap. In vergelijking met Prometheus zal het accent bij Balans iets meer literair zijn, en iets minder commercieel. Zo'n boek bijvoorbeeld als laatst van Lisa van Sambeek, over een vrouwenfietstocht in Frankrijk, vind ik prima voor Prometheus, maar ik vind het niet passen bij Balans.’

Haar smaak is divers. Tijdens haar laatste vakantie las ze de nieuwe John le Carré, Absolute vrienden (‘een tamelijk briljant boek’) en de recent uitgekomen vertaling van Stendhals De Kartuize van Parma. En de nodige manuscripten. ‘Ik zoek een zekere mate van oorspronkelijkheid. Formules werken niet. Schrijvers denken soms een bestseller te kunnen gaan schrijven, maar dat leidt nergens toe. Je moet bij jezelf blijven, jezelf kennen.’

Het volgen van trends heeft in het algemeen zo zijn beperkingen, vindt ze. Geroutineerd noemt ze het rijtje op: ‘Toen Eco

[p. 8]

verscheen, wilde iedereen iets met Italiaanse literatuur, na Márquez was het Latijns-Amerika, Jung Chang luidde een China-gekte in, Bridget Jones was het begin van de chick-lit, na Frances Mayes stroomden de boeken over huisjes in Toscane binnen. De kunst is toch niet de trend te volgen, maar hem te maken.’

Nieuwste trend: de groeiende populariteit van de literaire non-fictie, zoals ze net in The Observer las. Het non-fictiefonds van Balans kan in ieder geval wat haar betreft wel een verjonging en vervrouwelijking gebruiken. Ook de vormgeving, zowel van de boeken als van de catalogi, zal wat ‘hipper’ worden.

Waarom ben je geen eigen, nieuwe uitgeverij begonnen?

‘Eigenlijk beschouw ik dit als het beginnen van een eigen uitgeverij. Ik heb uitdrukkelijk de kans gekregen om hier te gaan doen wat ik wil. Mét de luxe dat ik kan aanhaken binnen een concern, en een eigen clubje heb waar al een solide basis is.’

Gevraagd naar de eigenschappen die een uitgever volgens haar moet hebben, zegt Van Albada allereerst dat je ‘sociaal niet dom’ moet zijn. En moet beschikken over een behoorlijke gedrevenheid. ‘Dit is geen baan, maar een manier van leven. Zeker met literaire auteurs heb je een persoonlijke relatie die verder gaat dan de zorg voor het boek waarmee ze op dat moment bezig zijn. Het is een wonderlijke mengeling van zakelijke en persoonlijke aspecten. Met sommige auteurs heb ik een vriendschapsband opgebouwd. Commercieel inzicht is natuurlijk ook belangrijk, maar dat valt tot op zekere hoogte wel te leren denk ik. Technieken hoe een boek aan de man te brengen, kun je beter onder de knie krijgen dan hoe je met mensen moet omgaan. Verder moet je nieuwsgierig zijn en helpt het als je wat van literatuur weet.’

Wat niet wegneemt dat een uitgever van literaire fictie met een buitengewoon ondoorgrondelijke en grillige markt te maken heeft.

‘Het is achteraf altijd makkelijk om een succes of een fiasco te verklaren. In de praktijk blijkt het soms heel moeilijk te voorzien of een boek al dan niet zal aanslaan. Ik heb ooit Frank McCourt aangekocht, Angela's ashes. Ik vond het prachtig. Als ik zin heb om aan anderen over een boek te vertellen, of eruit voor te lezen, dan weet ik dat het echt goed is. Maar ik dacht ook dat we blij mochten zijn als we er 5000 van zouden verkopen. Iedereen dacht dat in Nederland, want ik heb het voor 3000 dollar gekocht. Er zijn er 300.000 van verkocht. Achteraf denk je: ja natuurlijk. Over de hele wereld is het zo gegaan, behalve in Finland, heel curieus. Je weet het gewoon niet. En omgekeerd gebeurt het natuurlijk ook. Boeken waarvan je denkt: dit wordt een knaller. En dan blijkt het toch tegen te vallen.’

Heb je wel eens spijt gehad dat je een titel hebt laten lopen?

‘Marianne Fredriksson heb ik afgewezen. Dat heeft Mai mij nog heel lang nagedragen. Maar ik ben ervan overtuigd geraakt dat, op een paar uitzonderingen na, je alleen iets moet uitgeven als je er zelf in gelooft. Als ik hier nu iets op mijn bureau krijg waarvan ik denk: ik vind het niks, maar er zal wel een markt voor zijn, dan denk ik niet dat ik degene ben die dat op de best mogelijke manier kan verkopen. Een uitzondering is misschien zo'n Bridget Jones. Daarvan kun je zeggen: er is een generatie lezers voor wie dit interessant is, al vind ik er persoonlijk weinig aan.’

Schrijversassertiviteit

Als een van de moeilijkste kanten van het uitgeefvak, in vergelijking bijvoorbeeld met literatuur uit het buitenland aankopen, noemt Van Albada het ontdekken van een auteur binnen Nederland en die begeleiden. Uitgever en schrijver moeten beiden over een lange adem beschikken. ‘Je bent soms al drie, vier, vijf boeken verder voordat iemand wordt erkend.’ Ze noemt als voorbeelden Peter Verhelst, Renate Dorrestein en Maria Stahlie. ‘Stuk voor stuk auteurs die al een hele rij boeken op hun naam hadden staan, voordat ze een beetje bekend werden. Maar een uitgever die zijn naam waardig is, calculeert dat in. Je geeft een schrijver uit tenslotte, en niet een boek.’

Zijn schrijvers zelf minder trouw aan hun uitgever dan pakweg tien jaar geleden?

‘De hele wereld wordt zakelijker, auteurs ook. Vroeger was een debutant blij als hij

[p. 9]

een uitgever had. Nu heeft hij zijn manuscript aan tien uitgevers gestuurd en kijkt hij waar de beste deal te krijgen is. Dat vind ik ook terecht eigenlijk. Iemand die drie of vier jaar aan een boek heeft gewerkt, heeft er recht op te weten hoe een uitgever dat boek denkt te gaan verkopen. Maar in het verleden was dat niet zo. Ik vind het wel jammer dat iets van de vriendelijkheid daarmee verloren lijkt te zijn gegaan, aan de andere kant: het hele uitgeverijwezen is de afgelopen tien jaar ingrijpend veranderd. Door de enorme concurrentie zijn er bijna geen schrijvers meer die zich afwachtend opstellen en denken: mijn uitgever zal het wel weten. Het marketingbudget is ook enorm gegroeid. In mijn begintijd adverteerden we bijvoorbeeld nooit, al had Prometheus de naam een zeer commerciële uitgeverij te zijn. We deden radiospotjes voor Turbotaal van Jan Kuitenbrouwer, dat was toen echt vernieuwend. Vrije publiciteit moest het doen, recensies dus, en interviews. Recensies zijn steeds minder invloedrijk geworden, alleen de openingspagina van een katern doet ertoe. Je moet meer lawaai om een boek heen maken. Als je nu al die advertenties ziet! Hét grote voorbeeld van schrijverassertiviteit was natuurlijk de uittocht bij Meulenhoff, toen Tilly Hermans daar wegging. Het is gewoner geworden dat een auteur van uitgever verandert. Vroeger was dat absoluut not done, dan moest je wel een heel ernstig conflict hebben, behalve als je Gerard Reve heette. Maar ondanks alle verzakelijking, is mijn ervaring dat een sfeer binnen een uitgeverij, het contact, de aandacht, het begrip, de bindende factoren zijn. Als uitgever moet je een gevoel hebben voor waar een auteur mee bezig is. Die zit in zijn eentje te werken, en het minste wat je kunt doen is hem het idee geven dat er iemand op zijn productie zit te wachten. Of je leest mee, helpt iemand af en toe ergens doorheen. Ook al komt er niet iets concreets uit, iemand kan toch weer verder daarna. Dat is echt heel erg belangrijk.’

‘Een paar maanden geleden kregen uitgevers een veeg uit de pan in het krantje van het Fonds voor de Letteren. Het zouden allemaal maar inhalige types zijn. Ik vind dat een nogal makkelijk verwijt. Natuurlijk, je wilt altijd dat iets goed verkoopt, maar je geeft ook boeken uit waarvan je zeker weet dat je er verlies op gaat lijden.’

Vind je dat je als uitgever ook verantwoording moet afleggen aan de literatuur of speelt dat helemaal geen rol?

‘Ik vind dat je de verantwoordelijkheid hebt om een bedrijf gezond te houden, maar je hebt zeker ook een literaire verantwoordelijkheid. Een paar maanden geleden kregen uitgevers een veeg uit de pan in het krantje van het Fonds voor de Letteren. Het zouden allemaal maar inhalige types zijn. Ik vind dat een nogal makkelijk verwijt. Natuurlijk, je wilt altijd dat iets goed verkoopt, maar je geeft ook boeken uit waarvan je zeker weet dat je er verlies op gaat lijden. Omdat die titels je fonds kleuren, maar ook omdat je vindt dat ze beschikbaar moeten zijn voor de Nederlandse lezer. Ik denk dat Nederlandse uitgevers zichzelf die functie over het algemeen ook wel toedichten.’

Wordt er minder gelezen?

‘De boekenverkoop is over de jaren behoorlijk stabiel. Alleen begin jaren tachtig was er een dip. Ik geloof dan ook helemaal niet dat het boek een uitstervend fenomeen is. We hebben het altijd nog een stuk makkelijker dan de platenindustrie. De grote luxe van het boekenvak is dat we in de media een enorme positie hebben. Elke week verschijnt er bij allerlei kranten een heel boekenkatern. Terwijl als je zou afmeten waar mensen percentueel in geïnteresseerd zijn, je misschien een filmkatern zou moeten maken, een muziekkatern, of een televisiekatern! Boeken hebben status. Wel is er een bestsellercultuur, dat merk je in de boekhandel. Een boek moet binnen een x-aantal weken gaan lopen, anders komt het in de kast terecht. En boekhandelaren zeggen zelf: wat in de kast staat, is behang. Het gaat om de boeken die op tafel liggen. Tachtig procent van de klanten weet bij binnenkomst van een boekhandel nog niet wat ze gaan kopen.’

Kleine boekhandels en kleine uitgeverijen (‘Ik beschouw Balans als een middelgrote uitgeverij’) zullen het er niet makkelijker op krijgen als de zogenaamde erkenningen gaan verdwijnen, en als ook de vaste boekenprijs tot het verleden zou gaan behoren. Van Albada hoopt dat het allemaal níét gebeurt, maar mocht het tij niet te keren zijn, dan is ze tamelijk pragmatisch. ‘Op hoe meer plekken een boek ligt, hoe beter. Dus ook bij het Kruidvat.’