Literatuur. Jaargang 21

Schrijven kun je niet leren

Mythen rond het schrijverschap zitten kunstvakopleiding in de weg

De discussie rond schrijfopleidingen wordt gevoerd langs principiële lijnen. De geniale, maar eenzame autodidact wordt als ideaalbeeld van de schrijver nog algemeen gekoesterd. Mede door die onverwoestbare beeldvorming krijgt het schrijven nog steeds geen volwaardige plek in het kunstvakonderwijs.

sasja koetsier

In de Verenigde Staten bestaat al sinds de jaren zestig de mogelijkheid een Master's Degree of Fine Arts te verwerven op het gebied van creative writing. Bijna alle Amerikaanse schrijvers zijn tevens docent aan een van de talrijke schrijfopleidingen. Niet dat deze ‘democratisering’ van het schrijven geen weerstand oproept: met zekere regelmaat wordt het debat gevoerd over de verdiensten van die wijdverbreide schrijfdrang. Het massale aanbod van opleidingen en cursussen doet het ergste vrezen voor de selectieprocedure, en de groepsgerichte benadering zou de studenten uitsluitend tot middelmatigheid inspireren.

Terwijl ook hier het aantal schrijfcursussen, -trainingen en -opleidingen de laatste decennia gestaag groeide, heeft het Nederlandse taalgebied tevens de controverse geïmporteerd. In het literaire tijdschrift Deus ex machina werd onlangs de discussie tussen de voor- en tegenstanders van schrijfopleidingen nog eens over gedaan. Volgens criticus Jeroen Vullings wordt de literatuur overspoeld met voorgekookt ‘workshopproza’: ‘Het is voorspelbaarheid troef; het is maakwerk, dat nergens uit de band springt; het is schrijven volgens door anderen opgestelde regels. En ik vrees dat schrijfopleidingen aan een dergelijk klimaat meewerken.’ Carlo van Baelen van het Vlaams Fonds voor de Letteren pakte het wat voorzichtiger aan en pleitte vooral voor structurering van de wildgroei aan schrijfcursussen: ‘We zijn nu bezig met de ontwikkeling van een beleid en het inventariseren van de mogelijkheden. Daarbij zullen we uitdrukkelijk voor professionele initiatieven kiezen. Therapeutische schrijfcursussen, hoe goedbedoeld of waardevol ook, komen niet in aanmerking.’

Een zinnig onderscheid, want intussen lijkt de discussie over hobbycursussen de initiatieven voor een werkelijk professionele, reguliere schrijfopleiding alleen maar te frustreren. Een voorbeeld: de Antwerpse SchrijversAcademie, in 1991 opgericht door criticus Leo Geerts en thrillerauteur Hubert van Lier, moet het nog altijd doen met een jaarlijkse subsidie van het Fonds voor de Letteren die niet meer dan 1250 euro bedraagt, plus ‘een peuleschil’ van de provincie, in de woorden van Van Lier. Onder het cursusaanbod is ook een vierjarige deeltijdopleiding, waaraan jaarlijks ongeveer vijftien studenten deelnemen met professionele ambities.

Een poging om een afdeling Schrijven als reguliere opleiding aan de Antwerpse Hogeschool te verbinden, stuitte op ambtelijke weerstand. Voor de benodigde subsidie bleven de departementen Onderwijs en Cultuur naar elkaar verwijzen. En het kost Hubert van Lier nog altijd moeite om

[p. 16]

mensen te overtuigen van de noodzaak om vakkennis door te geven. ‘Voordat hier in Antwerpen de Studio Herman Teirlinck werd opgericht, gold voor acteurs hetzelfde. Mensen denken dat als je het talent en de motivatie hebt, je het dan verder zelf wel kan uitzoeken. Natuurlijk, je zult dat vanzelf wel leren. Maar het doet mij altijd denken aan de geschiedenis van een Franse generaal, die in zijn eentje de wiskunde opnieuw uitvond.’

Jonge studenten haken vaak af: schrijven is nu eenmaal zwaar

De leerschool van het leven

Afgelopen september hield Arie van den Berg in Ons Erfdeel nog een vurig pleidooi voor de ‘schrijfschool’. Hij is behalve schrijver en recensent ook inhoudelijk coördinator van de Schrijversvakschool Amsterdam, de opvolger van de eind 2001 failliet gegane schrijfopleiding 't Colofon. De Schrijversvakschool biedt naast een aantal korte cursussen ook een vierjarige deeltijdopleiding voor mensen die van literatuur hun vak willen maken. Tegen de critici van zo'n opleiding verweerde Van den Berg zich onder meer door te verwijzen naar de schilderkunst, een discipline waarin kunstacademies fungeren als een snelkookpan voor jong talent. Op dezelfde manier kan een schrijversvakschool het talent van de cursisten tot ontwikkeling brengen - mits dat talent aanwezig is. Vaste recepten zijn volgens hem geen onderdeel van de opleiding. ‘We laten de cursisten juist hun eigen stijl ontwikkelen, hun eigen thema's ontdekken. Het is best mogelijk om een aantal regeltjes op te stellen voor het schrijven van een roman. Maar dat doen wij niet.’

Toch verwerpt hij het idee van een reguliere hbo-opleiding resoluut: ‘Dat kan niet. Iemand van achttien kun je niet leren schrijven.’ Volgens Van den Berg moet je ‘eerst leven’ voor je goed kunt schrijven. ‘Zelf ben ik toevallig op mijn 22ste gedebuteerd, maar echt, dat zijn uitzonderingen.’ Zakelijk leider Pauline Durlacher ziet dat jonge studenten die aan de Schrijversvak-school beginnen, vaak afhaken gedurende de opleiding. ‘Schrijven is nu eenmaal best zwaar.’

Op de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) zijn de ervaringen met jonge studenten gunstiger. Van de zestien eerstejaars die de opleiding mag aannemen, studeren er jaarlijks gemiddeld twaalf af. Hubert Roza, hoofd van de opleiding, is het ‘pertinent oneens’ met het idee, dat je ouder moet zijn om schrijver te worden. ‘Het is helemaal het romantische beeld van de kunstenaar: dat je veel meegemaakt moet hebben, veel geleden vooral, om tot goede kunst te komen. Ik vind dat eerlijk gezegd nogal beledigend. Wel heb ik gemerkt dat studenten na hun afstuderen niet onmiddellijk belangrijk werk produceren. Daar is meestal nog zo'n drie jaar voor nodig. Dat heeft niets te maken met levenservaring, maar met het verder ontwikkelen van techniek. Ik noem dat de incubatietijd.’

Op de HKU is de opleiding tot schrijver sinds de start in 1992 ondergebracht bij de faculteit Theater. Studenten studeren dan ook af als dramaschrijver, hoewel proza en poëzie wel als keuzeonderdeel worden aangeboden. De studierichting Docentschap literaire vorming levert dit jaar de laatste lichting afgestudeerden af. Ze wordt opgeheven, omdat het financieel niet meer haalbaar was voor zestien studenten per jaar twee aparte studietrajecten in te richten.

Om het mogelijk te maken dat studenten aan de drama-afdeling op een schrijf-opdracht afstuderen, moesten de competentie-eisen van de afgestudeerden wel wat worden opgerekt. ‘De eisen zijn nu tamelijk vaag geformuleerd: studenten moeten in staat zijn een verhaal te vertellen, een spanningsboog te creëren, allemaal dingen die zowel voor een schrijver als voor een acteur belangrijk zijn,’ zegt Roza.

Een andere benadering is die van de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam, waar in september 2002 een opleiding Schrijven begon. Het studieprogramma begeeft zich hier op het raakvlak van beeldende kunst en literatuur. Zo maken vakken als tekenen en filmisch onderzoek deel uit van het programma. De studenten die over ruim twee jaar als eerste afstuderen, kunnen dat doen met scenario's, audiovisueel werk, kunstenaarsboeken met gedichten en verhalen, performances, installaties met tekst of ander werk waarin beeld en taal samengaan.

Coördinator van de afdeling Erik Viskil beschouwt die vermenging van disciplines als een voordeel. ‘Het past bij de filosofie van de Rietveld om studenten aan te moedigen de grenzen tussen disciplines te verkennen. Maar we sluiten ook aan bij ontwikkelingen in de beeldende kunst, waarin tekst de laatste jaren een veel gebruikt medium is, en bij experimenten in de poëzie, bijvoorbeeld van Tonnus Oosterhoff, die weer het beeld verkent.’

Weerstand

Overigens vindt Viskil dat de literatuur een eigen positie in het kunstonderwijs verdient: ‘Elke hogeschool voor de kunsten zou een faculteit Schrijven moeten kunnen beginnen.’ Een paar jaar geleden bewezen twee mislukte pogingen dat de academies zelf daar nog niet aan toe waren. Een aanvraag van de Rietveld Academie voor een zelfstandige opleiding Schrijven werd door ‘het veld’ met weinig enthousiasme begroet. De andere hogescholen vonden de tijd er niet rijp voor, en daarop werd het verzoek door het ministerie afgewezen. Financiële overwegingen zullen zeker hebben meegespeeld: de nieuwe opleiding zou mogelijk moeten worden bekostigd uit het vaste budget dat voor het kunstvakonderwijs beschikbaar is. Maar volgens Viskil bestond er ook weerstand op inhoudelijke gronden. Twijfels of het schrijven van lite-

[p. 17]

ratuur wel te leren is, of je niet wat ouder moet zijn om goed te schrijven, ofwel de opvatting dat er in het reguliere onderwijs eigenlijk al genoeg aan wordt gedaan, leidden tot een negatief advies.

Ook voor de plannen van de HKU om hun opleiding Schrijven los te weken van de theaterfaculteit, was binnen de systematiek van het kunstonderwijs geen plaats. Toch denken Roza en Viskil beiden, dat het er op de langere termijn wel een keer van zal komen. Erik Viskil hoopt dat in de toekomst zal blijken ‘dat jonge mensen die op deze manier met taal bezig zijn, ook interessante schrijvers kunnen worden.’

Zoals in alle kunstdisciplines, zal de erkenning van critici en lezers uiteindelijk niet van een diploma afhangen. Hubert Roza ziet regelmatig kandidaten langskomen, die een behoorlijk niveau van schrijven hebben, maar tijdens de voorselectie in de groep weinig ontwikkeling laten zien. ‘Er zijn verschillende manieren waarop je talent kunt laten rijpen. Een vierjarige schrijfopleiding is zeker niet voor iedereen dé manier om schrijver te worden.’