Literatuur. Jaargang 21

[p. 11]

Weerzien met Geraardsbergen

Op het spoor van Percheval van den Noquerstocque

Het Geraardsbergse handschrift verscheen tien jaar geleden als eerste deel in de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Sinds kort is een elektronische heruitgave beschikbaar op de website van het Constantijn Huygens Instituut. Aanleiding om (een van) de teksten nog eens grondig te onderzoeken.

herman brinkman

Vraag een Nederlander of Vlaming naar een personage uit de Middelnederlandse literatuur en hij noemt Beatrijs, Reinaert of Mariken van Nieumeghen (of, zoals een scholier eens gezegd zou hebben: de Elegast - van Karel ende Elegast, zoals u begrijpt). Stel een neerlandicus dezelfde vraag en de kans is groot dat hij behalve met de genoemden met Esmoreit, Walewein of Egidius komt. Bij mij - ik ben medioneerlandicus - was dat tijdens mijn studie al anders. Ik moest - en moet nog vaak - denken aan Percheval van den Noquerstocque.

Anders dan zijn naam doet vermoeden is deze Percheval geen romanpersonage, maar iemand die werkelijk heeft bestaan. Hij had het geluk bevriend te zijn met de in zijn tijd fameuze Brugse dichter Jan van Hulst. Van hem ontving hij op zekere dag een aan hem persoonlijk gericht gedicht over de teloorgang van vriendentrouw. Deze tekst is bewaard gebleven in wat we nu het Geraardsbergse handschrift noemen, een verzameling van 89 merendeels korte teksten die omstreeks 1465 door een onbekende kopiist te boek is gesteld, naar men aanneemt in het Vlaamse Geraardsbergen.

Met Percheval van den Noquerstocque kwam ik voor het eerst in aanraking tijdens mijn studie Nederlands. Het was in de jaren tachtig en Herman Pleij liet zijn studenten twee semesters lang zich het hoofd breken over de curieuze tekstverzameling die toen nog geen Geraardsbergse handschrift heette, maar gewoon ‘handschrift Brussel, KB, 837-845’. Na jaren te hebben besteed aan vastenavondteksten richtte hij zich nu op het thema ‘stadsliteratuur’. Hij vermoedde dat de teksten in dit moeilijk toegankelijke handschrift (sommige teksten waren verspreid uitgegeven, andere nooit) bijeen waren gebracht door een inwoner van Geraardsbergen en dat het geheel wel eens illustratief zou kunnen zijn voor het begrip dat hij graag scherper wilde omlijnen. De collectie was divers en leek een Leitmotiv te ontberen: je las er berijmde raadsels, spreuken, een hele reeks opschriften, een lijst met bijnamen van Vlaamse steden, dorpen en gehuchten, een lijst met de eigenschappen van een gezond paard, routebeschrijvingen, biechtinstructie,

Muziek van vedel en harp bij een maaltijd aan het hof. Miniatuur, begin vijftiende eeuw

richtlijnen voor godsdienstige overpeinzingen, adviezen voor het bestieren van een huishouden, een reisverslag voor pelgrims naar Aken, verschillende soorten kalenders, een episch gedicht over de Negen Besten (de uitmuntendste ridders uit de wereldgeschiedenis) en zo meer. Zouden deze teksten en vooral ook hun bizarre bijeenplaatsing ons meer kunnen leren over het begrip ‘stadsliteratuur’? Dat was de vraag.

Percheval bleef hangen

In dit bonte amalgaam bevond zich de ‘berijmde brief’ aan Percheval met het op-

[p. 12]

schrift: ‘Hier naer volcht een exemple ghesonden bi eenen eerweerdeghen joncheere, gheheeten Jan van Hulst, an her Perchevalen van den Noquerstocque, priester te Gheeroudsberghe’. Samen met aanwijzingen uit twee andere teksten vormde dit concrete gegeven de reden om te denken aan Geraardsbergen als plaats van ontstaan van het toen verder nog ongedateerde en ongelokaliseerde handschrift. De werkgroep van Pleij was erop gebrand de herkomst zeker te stellen: dat vormde immers het fundament onder alle verdere bespiegelingen over ‘stadsliteratuur’. Wie Jan van Hulst was, leek op het eerste gezicht niet zo'n probleem: van een Brugs dichter met die naam is immers werk overgeleverd in het Gruuthuse-handschrift. Bij nader toezien bleken er echter heel wat personen die naam te dragen, zelfs als je het blikveld beperkt hield tot Brugge. Was onze Jan van Hulst wel de Gruuthuse-dichter? We kwamen er niet uit. En wie was die priester Percheval van den Noquerstocque eigenlijk? Een speciale onderzoekseenheid binnen de werkgroep bracht het gegeven boven tafel dat twee bastaardzonen van hem, geboren te Orscamp, zich in 1435 als poorter van Brugge lieten inschrijven. Maar dat was alles.

Het gedicht bleef een vijfhonderd jaar oude, persoonlijke boodschap van een onbekende aan een onbekende. De naam Percheval van den Noquerstocque verankerde zich daarop in mijn bewustzijn. Later bleek me dat ik niet de enige was bij wie dat gebeurde. Robrecht Lievens schrijft ergens: ‘Sinds ik die naam voor het eerst in mijn kleine Van Mierlo las, een halve eeuw geleden, is hij in mijn geheugen blijven hangen. Ik heb echter alleen zijn voorvaders en zijn familie ontmoet’. Van een voorgenomen publicatie over het handschrift kwam jammer genoeg niets en het interessante handschrift was misschien wel opnieuw in de vergetelheid geraakt als niet een Nijmeegs collectief zich aan de uitgave ervan had gezet. Deze inspanningen vielen samen met de start van een nieuwe editie-reeks, de Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, waarin de nu tot Geraardsbergse handschrift gedoopte tekstverzameling in 1994 als eerste deel verscheen. In de reeks zijn inmiddels acht handschriften integraal uitgegeven; deel 1 is uitverkocht. Dit bracht de projectcommissie van de reeks, die onder auspiciën van het Constantijn Huygens Instituut (CHI) en in samenwerking met uitgeverij Verloren verschijnt, ertoe een elektronische heruitgave te entameren. In deze door Peter Boot en mijzelf bezorgde hereditie (vanaf heden raadpleegbaar via de website van het CHI) bleef de tekst uit de eerste uitgave onaangetast, behoudens verbetering van evidente fouten en actualisering van de literatuur over het handschrift. Doordat de digitale uitgave is gebaseerd op een volledig XML/TEI-gecodeerde (en dus platform-onafhankelijke) tekst was het mogelijk

Handschrift Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 837-845, f.131v: Gedicht van Jan van Hulst gericht aan ‘Perchevael, broeder, lieve gheselle’

de editie uit te breiden met een woordconcordantie op de hele verzameling.

Zanger in Konstanz

Een van de doelstellingen van de reeks is het prikkelen tot nieuw onderzoek. In de jaren na verschijning van deel 1 is er inderdaad een opleving in de belangstelling voor dit handschrift geweest, maar eensgezindheid over een aantal fundamentele kwesties bleef uit. Dat het handschrift zelf omstreeks 1465 geschreven is, wordt na het gedegen watermerkonderzoek van Hans Kienhorst niet betwist, maar wie er verantwoordelijk moet worden geacht voor het

[p. 13]

bijeenbrengen van de teksten, wanneer de verzameling ontstond en met welk doel deze zo schijnbaar onsamenhangende collectie werd gevormd, dat is nog altijd omstreden. Gelukkig is het nu eindelijk zover dat er iets meer - niet veel, maar toch iets opmerkelijks - kan worden verteld over Jan van Hulst en Percheval van den Noquerstocque.

Waar de laatste auteur die hierover schreef nog de mogelijkheid openhield dat beiden in het laatste kwart van de vijftiende eeuw geleefd zouden hebben, kunnen we nu vaststellen dat we er daarmee toch een eeuw naast zitten. Op 19 april 1391 namelijk ontvangt ‘Perchevaldus de Nokerstocke’, clericus uit het bisdom Kamerijk (daaronder viel Geraardsbergen) ondanks zijn onwettige geboorte toestemming om verheven te worden tot de hogere wijdingen. Omdat je pas priester kunt worden als je 21 bent, kan hij niet later zijn geboren dan in 1370. Dat maakt hem alvast een volle tijdgenoot van de Gruuthuse-Jan van Hulst. Het volgende gegeven stamt jammer genoeg uit veel later tijd (december 1417), maar opent wel opeens een geheel nieuw perspectief. Een zekere ‘Perchevaldus’, die niemand anders blijkt te zijn dan onze Percheval, komt voor als zesde zanger in een lijst met veertien zangers die samen de kapel vormden van paus Martinus V, de op 11 november 1417 door het Concilie van Konstanz benoemde paus, die met zijn aantreden het einde inluidde van het Westers Schisma. Bij zijn aanstelling moet Percheval, als we even rekenen, ten minste 47 jaar oud zijn geweest. Het kan niet anders of hij heeft dan al een carrière als zanger achter zich. Maar waar? De musicoloog Alejandro Planchart, die over deze pauselijke kapel publiceerde, vermoedt dat hij ook al was opgenomen in de conciliaire kapel, waarvan de kern hoogstwaarschijnlijk gevormd werd uit de kapel van de in 1415 afgezette (Pisaanse) paus Johannes XXIII. Gearriveerd in deze wereld van luister en macht probeert Percheval vrijwel meteen zijn inkomsten veilig te stellen. In het verzoek dat hij daartoe bij de Heilige Stoel indient (gedagtekend 27 juni 1418) zien we dat hij al beneficies heeft in de bisdommen Kamerijk en Doornik en dat hij daarbovenop een beneficie toegekend zou willen krijgen in de kerk van Haaltert, een plaats gelegen tussen Geraardsbergen en Aalst. Ook komen we te weten dat hij parochiepriester is in Orscamp. Dat is het tegenwoordige Oostkamp, een kleine aan Brugge grenzende gemeente, waar, zoals we zagen, ook zijn bastaardszoons waren geboren.

Alledaagse dood

Dat de schrijver van het gedicht over vriendschap wel degelijk de Gruuthuse-Jan van Hulst was, wordt niet alleen aannemelijk door de opmerkelijke gelijkenis tussen enkele versregels uit het Geraardsbergse gedicht en een op naam van Jan van Hulst staand nieuwjaarsgedicht in het Gruuthuse-handschrift (daar wees Johan Oosterman al op), maar eveneens door de betrekking van beide personen tot het Brugge van het begin van de vijftiende eeuw. Dat wordt nog versterkt door de wetenschap die wij reeds van Jan van Hulst hadden, dat hij zich verdienstelijk maakte met het organiseren van uitvoeringen van polyfone kerkzang in elitaire kring. Percheval van den Noquerstocque kwam zeker uit Geraardsbergen (de familienaam wijst daarop) en hij had er ongetwijfeld ook de een of andere betrekking, maar hij was evenzeer verbonden aan Brugge, aan de toenmalige metropool die een keurkorps aan zangers herbergde die, ieder voor zich, emplooi vonden aan velerlei hoven en kapittelkerken in Europa, waaronder de pauselijke kapel. Dat Jan van Hulst bevriend was met een zanger die werd toegelaten tot de hoogste muzikale regionen van de Westerse christenheid, werpt tevens een bijzonder en nieuw licht op de omgeving waarbinnen de Gruuthuse-liederen ontstaan moeten zijn.

Maar dat is weer een ander verhaal. Hoe het Percheval verging weten we nu ook. Toen het einde van het Concilie daar was, vertrok de paus medio mei 1418 met zijn gehele hofhouding vanuit Konstanz, eerst per schip, daarna over land in de richting van Lausanne. Op 11 juni bereikte men Genève. Daar installeerde Martinus V zich en hield hij audiëntie. Kroniekschrijvers die berichten over dit verblijf melden dat de stad die zomer ten prooi viel aan de pest. De paus vreesde voor zijn leven en trok zich terug in een bisschoppelijk kasteel in de bergen. Zijn hofhouding wist echter maar ten dele aan besmetting te ontkomen; in de navolgende periode zien we veel nieuwelingen verschijnen in de naamlijsten van de kapel. Overlevenden azen op de beneficies die tot voor kort aan medezangers toevielen. Zo vraagt de zanger Johannes Dornart op 21 juli 1418 om toekenning van een beneficie te Orscamp dat is vrijgekomen door het recente overlijden van ‘Percheval de Nokerstoke’ in de curia. Het doek blijkt in Genève te zijn gevallen. Geen weerzien met Geraardsbergen voor hem, maar een alledaagse, middeleeuwse dood in den vreemde.

website: www.chi.knaw.nl/epub/mvn/ geraardsbergen gegevens over en rond percheval zijn te vinden in r.a. parmentier, indices op de brugsche poorterboeken. dl. 1. eerste stuk. poorterboeken over 1418-1450. brugge 1938, p. 368; h. nelis, documents rÉlatifs au grand schisme. tome iii. suppliques et lettres de clÉment vii (1379-1394). rome 1934, p. 702, nr. 1953; a.e. planchart, ‘the early career of guillaume du fay’, in: journal of the american musicological society 46 (1993), pp. 354 en 356. over de pauselijke reis van konstanz naar genÈve en het verblijf aldaar zie f. miltenberger, ‘das itinerarium martins v. von constanz bis rom (16. mai 1418-28. sept. 1420)’, in: mittheilungen des instituts für oesterreichische geschichtsforschung 15 (1894), pp. 661-664 en l. frati, ‘papa martino v e il “diario” di cambio cantelmi’, in: archivio storico italiano 48 (1911), pp. 126-127. zie verder ook r. lievens, ‘het geraardsbergse handschrift’, in: leuvense bijdragen 85 (1996), pp. 147-148, 155-157; g. sonnemans, ‘profiel van een geraardsbergs compilator’, in: g. sonnemans (red.), middeleeuwse verzamelhandschriften uit de nederlanden. congres nijmegen 14 oktober 1994. hilversum, 1996, pp. 112-113 en j.b. oosterman, de gratie van het gebed. middelnederlandse berijmde gebeden: overlevering en functie. amsterdam 1995, P. 143.