Literatuur. Jaargang 21

Anton van Duinkerken en de literatuurkritiek

Wie de Nederlandse literatuur en literatuurkritiek uit de periode tussen de twee wereldoorlogen wil begrijpen en beschrijven, kan niet om Anton van Duinkerken heen. Als representant van de levensbeschouwelijke literatuurkritiek bevond Van Duinkerken zich in het centrum van de verzuilde literaire cultuur.

mathijs sanders

In de surrealistische roman De God Denkbaar Denkbaar de God van W.F. Hermans uit 1956 ontketent de God Denkbaar - na een reeks fantastische verwikkelingen - met zijn tranen een ware apocalyps:

Hooggezeten op een zwaar gepantserde Stegosaurus hield hij zijn triomftocht. Ook de binnenwateren zijn geweldig gezwollen en Iguanodons steken er zo nu en dan hun kaken, groot als keukentrappen, bovenuit.

Planten en dieren uit alle geologische tijdperken zijn tot leven gewekt [...].

De Triceratops, gewapend met twee enorme dorens boven de ogen en één boven op de neus, en om de hals een kraag van zware beenplaten; placodonten met zwartglanzende boonvormige tanden op de tong; de monsterlijke schildpad Allopleuron, mobiele koepelkerk; Anton van Duinkerken, hoogleraar te Nijmegen; de Mosasaurus van twintig armslengten lengte en de Brachiosaurus die zich bukken moet om te drinken uit de dakgoten van de hoogste flatgebouwen.

Als een gefossiliseerde brontosaurus uit een voorhistorische era, zo figureert Anton van Duinkerken in Hermans' roman. Dat Van Duinkerken op gespannen voet stond met de naoorlogse jongerenliteratuur en met die van Hermans in het bijzonder, was in de literaire werkelijkheid van de jaren vijftig genoegzaam bekend. De man die voor de oorlog in eigen kring met hart en vurigheid een vernieuwer was, leverde na de oorlog een achterhoedegevecht. Een groter contrast dan dat tussen de verklaarde nihilist Hermans - bewonderaar van Multatuli en Céline - en de katholieke humanist Van Duinkerken - gevormd door Joseph de Maistre, Ernest Hello en Gilbert Keath Chesterton - was nauwelijks voorstelbaar. Levensaanvaarding, gemoedswarmte, hartelijkheid en menselijke bewogenheid, die Van Duinkerken zocht in de literatuur, waren in het werk van Hermans en zijn generatiegenoten ver te zoeken. In een beroemd geworden recensie in het dagblad De Tijd van 19 november 1949 hekelde Van Duinkerken de naargeestigheid en het morele cynisme in de romans van Reve, Hermans en Blaman. Die recensie begon met de volgende zin:

Nederland wordt na de oorlog bevolkt door de lusteloze schimmen van Frits van Egters, Werther Nieland, Alide, Kosta, Peps, Arthur Muttah, Oskar Ossegal en om hen heen het onwaarschijnlijk aantal vrienden en vriendinnen, die hun instincten prikkelen en hun uitzichtloos leven vermoeien door verleidingen tot daden, die zonden zouden kunnen zijn, indien ze niet zo vervreemd waren van alle waarachtige intensiteit.

Op zijn beurt stak Hermans de draak met Van Duinkerken, door hem in de polemiekenbundel Mandarijnen op zwavelzuur uit 1964 als ‘wijwatergeus’ te kijk te zetten. Daarmee trad Hermans - o ironie - in de voetsporen van Van Duinkerkens vooroorlogse opponenten Ter Braak en Du Perron. In hun brieven uit de jaren 1930-1940 en in hun tijdschrift Forum wordt Van Duinkerken afwisselend opgevoerd als ‘Bolle Ton

[p. 9]

Anton van Duinkerken door Mies Blomsma, juli 1937

van Brabant’, ‘Jan Lubbes Paap’, ‘een bierdenker’ en ‘een kruising van een jezuïetenpastoor en een sigarenhandelaar’.

Verzuilde literaire cultuur

Van Duinkerken lijkt een van de vele schrijvers met een beperkte houdbaarheidsdatum. Zijn invloed op de naoorlogse Nederlandse literatuurkritiek is betrekkelijk gering, zeker vergeleken met die van critici als Ter Braak, Du Perron en Nijhoff, de winnaars van het literair-historische debat. Geen van zijn talrijke geschriften is in een recente editie beschikbaar. Maakt hem dat minder interessant? Nee, beslist niet.

Wie de Nederlandse literatuur en literatuurkritiek uit de periode tussen de twee wereldoorlogen wil begrijpen en beschrijven, kan niet om Van Duinkerken heen. Als representant van de levensbeschouwelijke literatuurkritiek bevond Van Duinkerken zich vanaf 1927 in het centrum van de verzuilde literaire cultuur. Wie zijn vele essays en kritieken in De Tijd, Roeping, De Nieuwe Eeuw, De Gemeenschap, Dietsche Warande & Belfort, Vlaamsche Arbeid, De Gids, Elseviers Weekblad en De Groene Amsterdammer leest, zal tot de ontdekking komen dat de criticus Van Duinkerken op zijn sterkst is, wanneer hij in debat gaat met tijdgenoten, katholieken en andersdenkenden. Anton van Duinkerken was een geboren polemist en een vaardige literair-politieke strateeg, die als criticus en essayist de ongeschreven spelregels van het literaire veld uitstekend beheerste. Zijn retorische vaardigheden en zijn syllogistische redeneertrant maakten hem in de jaren twintig en dertig tot een literair woordvoerder en cultuurdrager van formaat. Het is daarbij nauwelijks mogelijk om over dé literatuuropvatting van Van Duinkerken te spreken. Zoals is gebleken uit de studies van André Roes (Een schaduw die verschuift, 1984) en Mariëlle Polman (De keerzijde van het leven, 2000) en zoals door diverse auteurs wordt gedemonstreerd in de bundel Anton van Duinkerken, een veelomvattend mens (Tilburg 2003), is het geheel van Van Duinkerkens opvattingen over aard, functie en status van literatuur even veelomvattend als veelvormig. Toch zijn er in zijn recensiepraktijk wel zekere patronen te ontdekken.

Moraal en poëzie

Voor een goed begrip van Van Duinkerkens literair-kritische praktijk is één van zijn vroege essays van bijzonder belang: ‘De dichters leven onder pseudoniem’, gepubliceerd in De Gemeenschap van februari/maart 1929 en in datzelfde jaar opgenomen in de essaybundel Roofbouw, onder de titel ‘Moraal en poëzie’. In Roofbouw overhandigde de jonge Van Duinkerken zijn literaire geloofsbrieven. In de eerste afdeling van dit boek - getiteld ‘Raakpunten’ - schrijft Van Duinkerken over het spanningsveld van kunst en moraal, katholicisme en literatuur. De tweede afdeling - getiteld ‘Een kamer op het zuiden’ - bestaat uit twaalf kleine opstellen over het werk van onder anderen Bossuet, Mirabeau, Ernest Hello, Maurice Barrès en François Mauriac, waaruit blijkt dat de Franse katholieke literatuur voor Van Duinkerken (evenals voor zijn katholieke generatiegenoten Jan Engelman, Gerard Bruning en Gerard Knuvelder) het literaire oriëntatiepunt bij uitstek was.

In het essay ‘Moraal en poëzie’ onderscheidt Van Duinkerken twee vormen van literatuurkritiek: de ‘resultatief-morele’ kritiek, die het werk toetst aan morele en levensbeschouwelijke maatstaven, en de ‘introspectief-artistieke’ kritiek, die het kunstwerk in de eerste plaats beoordeelt op esthetische merites. In het ideale geval houden beide benaderingen elkaar in evenwicht, zo besluit Van Duinkerken zijn scholastieke betoog, waarin de stem van Jacques Maritains Art et scolastique uit 1919 doorklinkt. ‘Het is even dwaas, te eisen dat de kunst zal leren, als vol te houden, dat zij alleen maar versiert,’ aldus Van Duinkerken.

Het essay over literatuur en moraal vormt als het ware de landkaart waarop de jonge Van Duinkerken zijn koers uitzet. Duidelijker en zelfverzekerder dan elders bracht hij zijn literaire opvattingen naar voren, onmiskenbaar ook met de bedoeling om zich in het letterkundige bestel te profileren. Het opstel verscheen niet toevallig op het moment dat Van Duinkerken zijn kortstondige redacteurschap van Roeping had verruild voor dat van De Gemeenschap en zich als recensent in het dagblad De Tijd begon te profileren, waar hij sinds

[p. 10]

katholiek documentatie centrum, nijmegen
Anton van Duinkerken door Willem Snitker, 1968

augustus 1927 werkzaam was als literair medewerker. Het essay markeerde ook Van Duinkerkens afscheid van de literair weinig opwindende, restrictieve seminariecultuur. Zijn stelling over de tweevoudige literaire normering - moreel en artistiek - zou een belangrijk onderdeel blijven van Van Duinkerkens literair-strategische arsenaal. Op deze manier kon Van Duinkerken zich naar twee kanten afzetten. Tegen de in zijn ogen benepen moralistische literatuurkritiek in een katholiek recensietijdschrift als Boekenschouw (tot medio 1929 onder hoofdredactie van de pater-jezuïet Gielen) benadrukte hij het belang van artisticiteit en schoonheid en verdedigde hij de relatieve eigenwaarde van het kunstwerk. Het debat over kunst moest niet gevoerd worden in de biechtstoel der moraal. Tegen andersdenkenden als Marsman en Ter Braak bracht hij daarentegen de levensbeschouwelijke criteria in stelling en benadrukte hij de dienstbaarheid van de kunst.

Schitterend taalmisbruik

In zijn recensiepraktijk liet Van Duinkerken afwisselend één van beide benaderingen prevaleren. Op welke van de twee polen - esthetica of moraal - hij het hoofdaccent legde was van twee factoren afhankelijk, namelijk de levensbeschouwing van de besproken auteur en het tijdschrift waarvoor Van Duinkerken zijn recensie schreef. Werk van geloofsgenoten legde hij vooral langs de artistieke lat. Van Duinkerken schroomt niet om op literaire tekortkomingen te wijzen in hun werk. Maar wanneer hij werk bespreekt van moderne ketters als Ter Braak, Du Perron, Greshoff, Elsschot, Bordewijk en Hermans, poneert hij zelfverzekerd zijn geloofswaarheden. Zeer herlezenswaard zijn in dit opzicht Van Duinkerkens besprekingen van Vlaamse literatuur en zijn stukken tegen het tijdschrift Forum, een blad dat doordesemd was van wat Van Duinkerken ‘neo-cynisme’ noemde, een mentaliteit die hij kernachtig aanduidde als de ‘orthodoxie van de ongebondenheid’, of nog een graadje assertiever, als ‘een gekanker zonder hartstocht naast een weemoed zonder mannelijkheid.’ Toen Forum in 1935 werd opgeheven karakteriseerde Van Duinkerken het tijdschrift als ‘in felheid aan het Duitse antisemitisme verwant, maar in suggestieve insinuatiekracht dit verre overtreffende.’ De dubbele normering in zijn kritische praktijk werd door Van Duinkerkens beste vijand Menno ter Braak als listige dubbelhartigheid verworpen. Ter Braak schreef over de ketterjager: ‘zijn kracht, zijn demonische kracht is zijn listige subtiliteit, zijn handig intrigeeren, zijn schitterend taalmisbruik.’

Naast de te bespreken werken en auteurs, hun levensbeschouwing en nationaliteit, was ook het tijdschrift waarvoor Van Duinkerken schreef bepalend voor zijn kritische norm. Terwijl hij in De Tijd - al dan niet gedwongen door de verwachtingen van redactie en lezers - veelvuldig als een ‘moreel-resultatieve’ recensent te werk ging, benadrukte hij in De Gemeenschap en De Gids veelal de artistieke norm. Dat kon soms tot een merkwaardige spagaat leiden. Bekend is het gegeven dat Van Duinkerken in De Tijd over Gerard Walschaps roman Houtekiet schreef dat de literatuur niets gemist zou hebben wanneer de roman niet verschenen was, terwijl de roman nota bene was gepubliceerd in De Gids van 1939, onder verantwoordelijkheid van letterkundig redacteur Anton van Duinkerken.

Katholieke olieworstelaar

Een belangrijke reden om Van Duinkerken als criticus te blijven volgen is de centrale positie die hij bekleedde in de verzuilde literaire twistcultuur van het interbellum. Maar een minstens zo belangrijke reden is mijns inziens dat de schrijvers en denkers over en tegen wie Van Duinkerken schreef, meer kleur krijgen wanneer we ze met hem confronteren. Van Duinkerken is een lamp waaronder een schrijver als Marsman bijzonder fraai oplicht. En hoe boeiend is een intellectuele nomade als Ter Braak niet in zijn pogingen grip te krijgen op de katholieke olieworstelaar!

Terwijl het vijftigste sterfjaar van Martinus Nijhoff nagenoeg geruisloos is gepasseerd, werd Van Duinkerkens eeuwfeest met Bourgondische uitbundigheid gevierd. Roem is rumoer aan de buitenkant, schreef Flaubert al. Laten we Van Duinkerken vooral ook de maat nemen en hem de plaats geven die hem toekomt als een van de meest gezaghebbende vertegenwoordigers van een goeddeels verzonken literaire cultuur. Het laatste woord over hem is nog niet gezegd.

bovenstaande tekst is een bewerkte versie van een lezing, gehouden op 5 oktober 2003 in de markiezenhof te bergen op zoom ter gelegenheid van de presentatie van de bundel anton van duinkerken, een veelomvattend mens (redactie: mariëlle polman. tilburg, stichting zuidelijk historisch contact, 2003).

voor wie verder wil lezen: michel van der plas, daarom, mijnheer, noem ik mij katholiek. biografie van anton van duinkerken (1903-1968). antos/lannoo 2000. m. polman, de keerzijde van het leven. anton van duinkerken als literatuurcriticus bij de tijd (1927-1952). nijmegen 2000. a. roes, een schaduw die verschuift. leven en werk van de jonge anton van duinkerken. baarn 1984. m. sanders, het spiegelend venster. katholieken in de nederlandse literatuur, 1870-1940. nijmegen 2002.