Literatuur. Jaargang 21

[p. 6]

De mens is hoe dan ook elitair In gesprek met Maarten Doorman: dichter, criticus, hoogleraar

‘Er zit misschien wel een soort spanning in mijn verschillende activiteiten, maar dat is een spanning waar ik prettig in werk.’ Literaire duizendpoot Maarten Doorman over vragende critici, bezeten lezers en grote schrijvers.

christiaan weijts

‘Dichter en denker.’ Zo introduceerde Michaël Zeeman hem als forumlid in zijn boekenprogramma. De bondige formule is misleidend, want in werkelijkheid is Maarten Doorman (1957) naast dichter en filosoof ook criticus, essayist en, sinds drie jaar, hoogleraar literaire kritiek aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam. Nu maakt hij de overstap naar de Universiteit van Amsterdam (UvA) waar hij per 1 januari 2004 de leerstoel Journalistieke kritiek van kunst en cultuur bekleedt.

‘De leeropdracht is hier dus iets ruimer,’ zegt Doorman. ‘Aan de VU ging het over literaire kritiek, met het accent op de praktijk van recensies schrijven. Aan de UvA is het de bedoeling dat ik meer nadenk over media en de rol van de krant in kunstkritiek. De leerstoel is gefinancierd door de Stichting de Volkskrant, vanuit het idee dat grote kranten zich ook bezig moeten houden met reflectie op journalistiek en cultuur.’

We spreken Doorman in het Amsterdamse café Scheltema, waar hij met een plastic tas vol boeken is komen binnenstappen. Zijn oratie De vrede graast zonder genade. Over literaire kritiek (2001) doet hij cadeau.

In de oratie, destijds aan de VU gehouden, riep hij op tot meer debat in de literaire wereld, en hekelde hij de angst voor confrontatie in Nederland. Is er sindsdien iets veranderd?

Doorman lacht. Op gedragen toon: ‘Na het verschijnen van deze oratie is het klimaat in Nederland veranderd. De lucht klaarde op en plotseling begon iedereen diepgravend te discussiëren.’ Dan serieus: ‘Deze oratie is natuurlijk een standpuntbepaling en een diagnose. Ik ben nog steeds ongelukkig met de literaire debatcultuur in Nederland. Een van de problemen is dat een debat zich meestal binnen één krant of blad afspeelt. De lezers van een krant zijn een min of meer afgesloten groep. Er ontbreekt een goed podium. Als kranten een discussie hebben, willen ze die ook vaak onder zich houden. Dat heeft iets beperkts. Er komt even een discussie in Trouw en dat houdt dan weer op, en soms is er weer even iets anders in NRC of Volkskrant. Kranten moeten zich daar meer op richten.

Zo was de discussie over podiumpoëzie van een paar jaar geleden interessant, maar als ik de literatuurredactie van Volkskrant of NRC was geweest, had ik daar meer een debat van gemaakt. Zelfs voor de geoefende lezer was het lastig, omdat het over allerlei verschillende dingen ging, verspreid over allerlei bladen. Kranten moeten dat voor hun lezers doen.

Het is ook jammer dat er nauwelijks een podium is waarop verschillende kritieken met elkaar vergeleken worden. Het komt vaak voor dat boeken in verschillende kranten volstrekt anders worden beoordeeld. Als dat helemaal geen consequenties heeft, zegt dat iets over het belang van de kritiek.

In bepaalde periodes van het jaar verschijnen alle belangrijke boeken, en daarbuiten is het komkommertijd, zoals van mei tot september. Omdat de krant toch vol moet, krijgt de tweede garnituur meer aandacht en ruimte dan een reeks goede boeken die zonodig direct moesten worden besproken. Daar zou de krant meer rekening mee moeten houden.’

Als hoogleraar aan de VU gaf u ook werk-colleges in het schrijven van recensies. Is dat te leren?

‘Een goede recensent is een bezeten lezer. Dat is niet iets wat je echt kunt leren, hoewel je er als docent misschien enige invloed op kunt uitoefenen. Bijna elke verwoede lezer heeft één, soms wel twee docenten gehad, die inspirerend waren. Verder moet je het zelf doen, dat spreekt.

Toch kun je studenten wel degelijk een paar dingen leren. Een stuk te schrijven over iets wat je gelezen hebt is in de geesteswetenschappen eigenlijk de kern van het onderwijs. Schrijven betekent nadenken, en ergens op een betrokken manier afstand van nemen, met een bepaald publiek in je achterhoofd, waar je zelf ook altijd tussen zit.

Studenten moeten steeds meer “papers” schrijven, dat is een verandering in het academische onderwijs die voortkomt uit steeds meer wantrouwen tegenover de klassieke toets. Aan de ene kant is het goed dat ze meer gaan schrijven, maar een nadeel is dat van studenten steeds minder geëist wordt dat ze iets weten. Je mening geven is genoeg en dan heb je altijd een voldoende.’

Geldt dat ook in het literatuuronderwijs?

‘Een rampzalige ontwikkeling die vooralsnog moeilijk lijkt te stuiten, is het taboe op een verplichte boekenlijst. Dat is een ontzettend dom idee, dat van vooroordelen aan elkaar hangt. De canon zou conservatief zijn, onveranderlijk en elitair. Die drie vergissingen zijn bijna niet uit te roeien. De canon is niet conservatief, maar juist een vertrekpunt. Alle progressieve avantgardes hebben zich beroepen op voorgangers om zich tegen af te zetten. De canon geeft dus richting, in positieve of negatieve zin. Dat de canon onveranderlijk is, is ook volstrekte onzin. Kijk maar in leerboeken van vijftig jaar geleden: een compleet andere canon. Of zie de namen van componisten in de Grote Zaal van het Concertgebouw, daar hangen Brahms en Beethoven, maar ook componisten die daar nooit meer klinken. Dat de canon elitair zou zijn is natuurlijk waar. Het gaat om het beste,

[p. 7]

zoals het in atletiek om de snelste gaat. Alleen is het beoordelen van literatuur iets ingewikkelder dan het bedienen van een stopwatch. De vraag is of je van de literatuur een paralympics wilt maken op grond van vooroordelen over ras en sekse, want dat is wat mensen die klagen over ondervertegenwoordiging van minderbedeelden meestal bepleiten. De mens is hoe dan ook elitair, dat is de wet van de evolutie. Zo brengt hij iets tot stand. Er is al veel invloed van migranten in de literatuur; dat zal snel toenemen en ik verheug me erop.’

U pleit ervoor de klassieken uit de Nederlandse literatuur verplicht te houden?

‘Jawel, maar daarbij moet de canon inhoudelijk altijd ter discussie staan. Niet de canon als canon, maar de inhoud ervan. Nicolaas Beets werd vijftig jaar geleden nog tot de canon gerekend en het is de vraag of hij daar nu nog toe gerekend wordt. Die discussie moet altijd gevoerd worden. Focquenbroch was honderd jaar geleden nauwelijks meer bekend. Toen W.F. Hermans uitlegde dat het een goede schrijver is, kwam hij terug, zij het helaas voor even. Je ziet de veranderlijkheid van de canon ook goed in de bloemlezing van Komrij, die een heel blik negentiende-eeuwse poëzie opentrekt. Waar dan vervolgens wel, en dat is teleurstellend, weinig mee gebeurt. Nederland is in belangstelling voor de eigen literaire traditie onnoemelijk veel slordiger en gieriger dan gewone landen als Frankrijk en Italië.’

Naast hoogleraar in Amsterdam doceert u filosofie in Maastricht, u bent criticus, publicist, en dichter. Dat klinkt erg versnipperd, maar er zit ongetwijfeld een verbindende kern in uw activiteiten?

(Lachend) ‘Was dat maar waar. Het gaat natuurlijk om lezen en schrijven. Mijn belangstelling gaat twee kanten op, een die met literatuur te maken heeft en een die meer filosofisch is. Ik heb me altijd verzet tegen de tendens dat filosofie ook een soort literatuur zou zijn: dat leidt tot slechte filosofie. Omgekeerd ben ik ook geen voorstander van door filosofie beheerste literatuur, die op onbeholpen manier nog eens herhaalt wat filosofen beter en preciezer hebben beweerd.

We doen toch allemaal de hele tijd verschillende dingen? We dekken de tafel en laten de hond uit, en niemand komt er dan toch op het idee de tafel uit te laten en de hond te dekken? Ik ervaar niet zo'n discrepantie in wat ik doe, maar anderen soms wel. In Nederland is dat ook sterker dan in de ons omringende landen. Toen mijn laatste poëziebundel verscheen, in 2000, vroeg de recensent van Het Parool zich maar één ding af: kan een hoogleraar wel gedichten schrijven? Dat is een typisch Nederlandse vraag. Je kunt niet én een intellectueel zijn en dichter. Een dichter moet drinken en verderop in café De Zwart hangen. Een hoogleraar is een man die saai academisch werk doet. Terwijl in het buitenland de helft van de belangrijke dichters hoogleraar literatuur is of aan de universiteit werkt, zonder zich daarvoor te hoeven verontschuldigen.

In de filosofie gebeurt hetzelfde. Ik krijg soms van collega's het compliment dat mijn dissertatie, Steeds mooier, zo goed geschreven is. Dan weet je dat je op je hoede moet zijn - het is soms verdachte lof. Omgekeerd wordt mijn poëzie vaak bekekken met in het achterhoofd het idee dat het wel te cerebraal zal zijn. Er zit misschien wel een soort spanning in mijn verschillende activiteiten, maar dat is een spanning waar ik prettig in werk.’

U schrijft al zestien jaar stukken en recensies voor Vrij Nederland, de Volkskrant en NRC Handelsblad. Hanteert u bepaalde vaste literaire criteria?

‘Tegen mijn studenten zeg ik dat er honderd criteria zijn en geen enkele daarvan is altijd geldig. Die kun je niet allemaal expliciteren, althans niet buiten een college. In een goede kritiek moet je die dingen in bijzinnen en bijvoeglijk naamwoorden kunnen terugzien. Een kritiek doet alles tegelijk: verslag geven van het boek, een oordeel vellen, argumenten geven, en enthousiast maken voor het boek of voor de kwestie waar het boek over gaat. Een kritiek moet zo geschreven zijn dat wanneer je zwaar getafeld hebt en onderuit zakt op de bank, je het stuk uitleest voor je het door hebt.

Aan de VU liet ik mijn studenten wekelijks een “recensiereportage” maken. We lazen drie boekenbijlagen en moesten dan de beste recensie en de slechtste uitkiezen. In precies drie minuten gaven studenten een kritiek op die recensies. Dat was fascinerend. Een van de dingen die meteen opvielen, was dat een slechte recensie van een roman altijd veel ruimte neemt om het verhaal na te vertellen.’

In Steeds mooier stelt u dat vooruitgang in de kunst nog steeds mogelijk is. Is dat ook iets wat door polemieken en debatten door critici moet worden mogelijk gemaakt?

‘Dat hoeft niet. De beste vernieuwing komt van het werk zelf. Maar met polemieken wordt een vruchtbaar klimaat geschapen door de kritische inslag die lezers en critici hebben en uiteindelijk ook schrijvers zelf. De criticus moet niet alleen vragen: heeft dit boek mij geamuseerd? Maar als criticus

[p. 8]

moet je je de vraag stellen die de meeste schrijvers zich ook stellen: voegt het boek iets toe aan wat er al is? Dat veronderstelt belangstelling voor wat anderen schrijven, vergelijken, historische belangstelling en om je heen kijken. Grote schrijvers zijn bijna altijd bezeten lezers.’

Ziet u vernieuwingen in de boeken van de afgelopen jaren?

‘Het is lastig om de historicus van je eigen tijd te zijn. Kijk je naar poëzie van de laatste vijftig jaar, dan zie je dat de diversiteit steeds meer is toegenomen. Wel zie je dat dingen verschoven zijn. De naïeve anekdotische poëzie bestaat eigenlijk niet meer, en de autonome poëzie is in de jaren tachtig en negentig ook verdwenen. Nu is een bepaald soort postmoderne poëzie - een ongelukkig label - in opkomst en die probeert juist om samenhang en coherentie binnen een gedicht op te geven. Maar de vraag waar dit op uitloopt is moeilijk te beantwoorden.

De vraag is niet of poëzie en kunst steeds beter worden. Wat dat betreft is de titel Steeds mooier misleidend. De vertaling die zojuist verschenen is, heeft een betere titel: Art in Progress. A Philosophical Response to the End of the Avant-Garde. De criticus, de lezer en de schrijver, in omgekeerde volgorde, moeten een bepaalde openheid hebben voor iets nieuws, een vertrouwen in de literatuur, dat er daar nog dingen zijn die er toe doen, en dat je die wilt gaan ontdekken.’