Literatuur. Jaargang 20

[p. 26]

Wat rijmt er nu op vuurbaken? Het ‘termen’ van de rederijkers

Rijmen dat het een aard heeft, dat deed Abram Wynbeek, en hij schreef er uitvoerig over. In 1782 noteerde hij zijn herinneringen aan het Leidse rederijkersleven, dat jaren daarvoor ter ziele was gegaan. De laatste rederijker over de kunst van het ‘termen’: even, geven, leven, kleven, schreven, zweven...

Johan Koppenol

‘Denken’ rijmt op ‘schenken’ - zoveel krijgt elke Nederlander van jongs af mee, maar daarmee lijkt de vaste dichterlijke bijdrage uit het opvoedingspakket ook meteen uitgeput. Het dichten als sociale vaardigheid heeft afgedaan. In het verleden lag dit heel anders. Vanaf de late vijftiende eeuw kwam in Holland en Zeeland, in navolging van Vlaanderen en Brabant, de rederijkerij in zwang. In het verband van een kamer oefenden leden van de gezeten burgerij zich in uitdrukkingsvaardigheid, debat en rijmkunst. Na 1620 liet de sociale bovenlaag de kamers links liggen (overigens bleven die meestal wel gewoon voortbestaan), maar ook voor de nieuwe zeventiende-eeuwse elite gold dat men zich bij voorkomende gelegenheden moest kunnen uitdrukken in een zwierig vers. De achttiende eeuw kende zijn dichtgenootschappen en in de negentiende eeuw waren er opnieuw rederijkerskamers. Pas de twintigste eeuw maakte een eind aan eeuwen van burgerlijke, geïnstitutionaliseerde rijmlust.

De rijmvaardigheid zal dan ook wel zijn afgenomen. Gelukkig zijn er (overigens net als in het verleden) rijmwoordenboeken, maar in de ogen van de rederijkers, de rijmers om wie het in het vervolg van dit stuk draait, waren dat niet meer dan goedkope, onprofessionele en weinig chique hulpstukken. De rederijkers waren gewend om het zonder te kunnen. Daartoe hadden zij hun eigen trainingsvorm, het zogenaamde ‘termen’.

Bier en boete

Het termen vormde een vast onderdeel van de bijeenkomsten, zo blijkt uit het reglement van de Leidse rederijkerskamer de Witte Acoleyen dat in 1578 werd opgesteld. Het reglement moest het hernieuwde kamerleven, na een gedwongen rust van enkele jaren als gevolg van de Nederlandse Opstand, in goede banen leiden. In detail is beschreven hoe men zich diende te gedragen, welke functies er te vergeven waren en hoeveel boete er op welke overtreding stond. Er werd wekelijks vergaderd en bij toerbeurt had elke broeder dienst als waard. Tot zijn bezigheden behoorde het halen van bier, maar hij had ook een dichterlijke taak:

Yegelicken waert zal op zynen waertdach gehouden wesen [=verplicht zijn] te spreecken een rondeel of clauze van een refereyn, ende een tarm uyt te geven daer men retorikelic of termen mach, op verbeurt [=boete] van een oort stuvers.

De waard geeft dus een term waarop ‘getermd’ wordt. De jongste editeurs van het Leidse reglement geven als uitleg bij het termen: ‘teksten maken’. Het is een uitleg die de rederijkersactiviteit nog niet meteen inzichtelijk maakt.

Gelukkig biedt het reglement enige toelichting. Na de beschrijving van een boeteregeling voor iedereen die zich bij het termen van ‘quaet Duytsche’ bedient (de Nederlandse taal was nog volop in opbouw en puristen probeerden haar te zuiveren van met name Franse ongerechtigheden), lezen we dat het niet de bedoeling is dat men: ‘eenen tarm brengt, die voorgaende by eenen anderen gezeyt es.’ Doet men dit toch en het wordt opgemerkt, mag men het tweemaal opnieuw proberen en anders krijgt men een boete, te voldoen in dichtregels. Verder, zo is voorgeschreven, ‘zal elc zynen term ten hoochsten mer mogen voeden mit 12 sillaben, op gelycke buete.’

De bedoeling is dus dat men om beurten moet reageren met een regel van ten hoogste twaalf lettergrepen die rijmt

[p. 27]

Blazoen van de Hollandse rederijkerskamer ‘De Witte Acoleyen’ uit Leiden, 1606

op de opgegeven term, zonder dat rijmklanken dubbel mogen worden gebruikt.

Concretere informatie dan die in de reglementen over wat er gebeurde binnen de rederijkerskamers is uiterst schaars. Toch bestaat er voor het termen in de Leidse kamer nog een unieke en tot op heden nauwelijks gebruikte bron, compleet met voorbeelden en al, namelijk een handschrift van Abram Wynbeek. Wynbeek (1703-1798) staat bekend als de laatste Leidse rederijker. Hij raakte als kind van een jaar of twaalf al gefascineerd door de optochtcultuur van de rederijkers en in 1720, als bijna zeventienjarige, sloot hij zich aan bij de Witte Acoleyen. Hij bleef lid tot de kamer ten onder ging, in of kort na 1734. In dat jaar vorderde het stadsbestuur namelijk de vergaderruimte van de rederijkers om er een armenschooltje te stichten. Het vuur bij de ontheemde broeders was kennelijk weinig krachtig meer, want zij hebben geen nieuwe vergaderruimte meer gezocht.

Men roemd den prins

Vele jaren later, in 1782, besloot Wynbeek zijn herinneringen aan het rederijkersleven te noteren en zo zijn kennis voor het nageslacht te bewaren. Hij deed dat in een dialoog, een populaire didactische en literaire vorm. In een gesprek met zijn vader, Wynbeek, stelt zijn zoon hem vele vragen over de rederijkerij. Uit het geschrift blijkt dat er in feite niet zo heel veel was veranderd sinds het reglement van 1578, zij het dat men niet meer op zondag bijeenkwam. Het termen komt bij Wynbeek uitgebreid ter sprake. ‘Vader’ introduceert het onderwerp als volgt (Wynbeek spelt heel slordig en inconsequent):

Voords zal ik verslag doen, van dat geen onse oefening was. Alle week, als de klok vyf uuren was geslagen wierd de bel getrokken, en stilstand verzogt. Die aan de beurt lang [sic: lag?] moest een woord op geven, dat zy term noemden om daar op alde Rymklanken op te vinde die gevonden konde worden. By voorbeeld, hy gaf op leven. Die daar naast aan volgden zyden [=zei] beven, een ander dreven dat ging voord, even, geven, kleven keven bleven neven reven, schreven, sneven, steven, teven, vreven weven, zeven zweven. Dit zyn nu na myn gedachten, al de Rymklanken die daar op te vinden zyn. Die in gebreeken bleef om de laasten niet te konnen vinden, die moest het op geven en al de termen die een ander noch wist, voor eyder 2 duiten geven als een verteerpot tot boeten.

De zoon is in eerste instantie niet erg onder de indruk. Terecht merkt hij op dat men in gedachten kennelijk het abc afging. Toch was het termen niet zo simpel, legt vader uit.

[p. 28]

Jacques de Gheyn, blazoen van de Hollandse kamer uit Leiden

Lang niet alle woorden hebben veel rijmklanken. Een term moest minimaal vijf rijmwoorden hebben. Wanneer het er niet veel meer bleken te zijn, leverde dat veel boetegeld op.

Vader:

Een staaltje. Neem eens t woord Prins, daar kan ik vyf termen op vinden en mogelyk gy niet

Zoon:

Neen daar kan ik die niet op vinden, noemd die dan eens.

Vader:

Prins, gins, kins, zins, rins. Daar zynder vyf.

Zoon:

Ik zoude alle die woorden voor geen goed hollands aan neemen, en voor klanken [=als rijmen] achter de Regel durven zetten, in zonderheid de 2 laasten.

Vader:

Waarom niet, is het dan geen duits? Om het woord
Prins en d'andre goet te maaken, zegge ik:
men roemd den Prins,
uit nieusgierigheid, gaat men hier en gins,
door hooge ouderdom, zoo wort men veeltyds kins,
Men zinge 's Heeren lot met vreugden allen zins,
de wyn doet menschen goet al is zy veeltyds rins.

Een andere manier om het lastig te maken, was werken met ‘dubbelslag’-rijm, hetgeen versregels opleverde als:

de schoone lente, doen de zomerdagen dagen
'k zag menschen die gans naakt, op de onderlagen lage
God ging Egipten met tien zwaare plagen plage
men moet een eyken balk met scharpe zagen zage
de harder zal zyn lief veel minne vragen vrage
men moet zich wel op een oude wagen wage

De zoon krijgt gaandeweg het gesprek lol in het geheel en hij presenteert zich heel vaardig met een eigen maaksel:

de Mensch moet hier op aard' een deugzaam leven leven
en niet aan armen om its weer te geven geven
doet by een oneven getal één dan word oneven even
scheepstimmerliede die de scheepsnade met staale dreven dreven/
daar loopter een langst straat die man heeft zeven zeven

Het is dat de rederijkerskamers niet meer bestaan, aldus de vader, anders had zijn zoon een waardig lid kunnen zijn. Natuurlijk is vader Wynbeek zelf als dichter uiteindelijk niet te kloppen. Hij had ooit een driedubbelrijm opgegeven waarvan men betwist had of het wel vijf rijmklanken telde, want wat rijmt er nu op ‘vuurbaken’? De meester had zijn kamergenoten overbluft met niet minder dan acht versregels:

men vind langst oevers en strande verschyde vuurbaaken
men verkoope in winkel wel slegt en heel duurlaaken
die in vreede wil leven bemoeid zich met geen gebuurzaaken
t waare boosdoenders die de brand in een turfschuurstaaken
het dak dat viel daar in ik hoorden het puurkraaken
word deeze achter haald, het zal hem heel suursmaaken
men laat wel aan een huis, een dubble steens muurmaaken
'k zag aan een zilvre haak, een kinders doop luur[=luier]haaken.

Na zoveel rijmelarij is de zoon overwonnen. Hij dacht dat het termen kinderspel was, maar het blijkt een buitengewoon leerzame oefening, waardoor men ‘vast op de rymklanken’ werd. Voor de moderne lezer is Wynbeeks gerijmel echter meer lachwekkend dan leerzaam. Om in stijl te eindigen:

Wynbeeks hart mocht dan van dichtvuur blaken,
En onze aandacht wel een kwart uur schaken,
Toch kan men 't beste nu de lees-kuur staken,
We moeten voor de naam van Literatuur waken
En voorkomen dat er lezers overstuur raken.