Literatuur. Jaargang 20

[p. 20]

Als toeval in het leven De kracht van het rijm

‘Het rijm doet zoveel kwaad’, schreef Paul Verlaine. Er bestaan vele misverstanden over rijm en vormvaste poëzie. Is het nu traditioneel of zorgt het voor vernieuwing, is het een keurslijf of bron van creativiteit? Over het prachtige en lastige rijm dat de dichter laat schrijven wat hij nooit had kunnen bedenken.

Jean Pierre Rawie

Eén van de vragen die mij bij vrijwel iedere voordracht uit eigen werk gesteld worden, betreft het rijm: in hoeverre ervaart de dichter dat als een keurslijf, een belemmering van wat hij werkelijk wil zeggen. Is de vrijheid in wat de vragensteller vaak hardnekkig ‘moderne’ poëzie blijft noemen, niet veel groter dan in een breidelende versvorm als bijvoorbeeld het sonnet? Na te hebben uitgelegd dat je enn artistiek product van een tijd niet los kunt zien van die tijd, en dat een nu geschreven gedicht dus altijd ‘modern’ is, of het rijmt of niet, moet ik dan zeggen dat het rijm van alle vormkenmerken vermoedelijk het minst belangrijke is, waarna het gesprek op verstechniek in het algemeen komt.

Het onbelangrijke rijm

Het is eigenaardig dat de technische kant van een kunstwerk alleen bij de poëzie aanleiding geeft tot achterdocht. Dat het een schilder niet in diskrediet brengt dat hij goed heeft leren tekenen, dat een componist weet hoe een sonate in elkaar zit, ja, dat hij zelfs op een heus conservatorium het contrapunt heeft bestudeerd, het doet niets af aan de mate van ontroering waarmee zijn werk wordt ontvangen. Ook bij proza praat men de kritiek graag na over stijl en spanningsopbouw; alleen de dichter wordt geacht zijn gemoed zonder kunde of reserve op het papier te slingeren. ‘De dichtkunst, moge God het me vergeven,’ schreef Poesjkin, ‘moet een tikkeltje dommig zijn.’

Dat dit ingeburgerde beeld van de bevlogen poëet, die ‘zingt zoals de vogel zingt, die in de twijgen nestelt’, grotendeels door de dichters zelf is geschapen, doet hier niet ter zake (voor zichzelf wisten die dichters natuurlijk wel beter). Iets anders is dat de techniek bij een volleerd dichter iets zo vanzelfsprekends wordt, dat hij pas na het voltooien van een gedicht ziet hoe goed het in elkaar zit, maar dat geldt voor de andere kunsten evenzeer. Aardig is in dezen het antwoord van Beethoven aan een violist die hem verweet dat een bepaalde passage ‘niet op de viool gespeeld kón worden’: ‘Meint er dass ich an seine elende Geige denke, wenn Gott zu mir spricht?’

Blijft dat het rijm voor de leek het meest in het oog springende vormkenmerk is, voor velen, getuige de candlelight-poëzie, vrees ik zelfs het enige. De poëzie van de afgelopen eeuw heeft in veel landen het rijm goeddeels afgeschaft, met resultaten die de bovengenoemde onbelangrijkheid van het rijm lijken te bevestigen. Eigenaardig is daarbij dat een argument voor dat afschaffen in een taal als het Nederlands of Engels, namelijk een zekere schaarste aan rijmklanken, eigenlijk geen doorslaggevende rol speelt. Juist in het Spaans of het Italiaans, talen waarin het moeilijk is een zin te zeggen waarin niet gerijmd wordt, is het vrije vers meer dan elders de norm geworden, niet zonder nostalgische momenten, als bij Umberto Saba, die in het late gedicht ‘Amai’ (‘Ik beminde’) verzucht:

M'incantò la rima fiore
amore,
la più antica difficile del mondo

(weer te geven als: Ik werd betoverd door het rijm hart/ op smart,/ het oudste, het moeilijkste ter wereld).

Het is niet onbegrijpelijk dat dichters in deze literaturen, met een zo imposante geschiedenis, andere wegen zijn ingeslagen, ook op technisch gebied: de mogelijkheden van het

[p. 21]

gebonden vers waren door de voorgangers in Renaissance en Barok al min of meer uitgeput. Toch, als de Divina Commedia niet op rijm geschreven was, hadden wij een ander, en veel minder, boek gehad, wat door veel prozavertalingen bewezen wordt.

Rijm is lollig

Maar dat ook het behouden van het rijm tot vernieuwing kan leiden, is treffend te zien aan de Russische poëzie van de twintigste eeuw, die terecht een zeer grote reputatie geniet. Omdat er onder het heilzame regime der boeren en arbeiders bijna alleen maar onleesbare propaganda in versvorm verscheen, moest de echte poëzie, waar die reputatie op berust, ondergronds gaan, en voor een groot deel van mond tot mond worden verspreid. Rijm en metrum herkregen hierdoor hun oorspronkelijke functie als geheugensteun: een groot deel van het oeuvre van Mandelstam heeft decennia lang alleen bestaan in het hoofd van zijn vrouw en vrienden, wat bij minder gebonden verzen vrijwel niet mogelijk geweest zou zijn (gezien de vreemde dingen die het geheugen met ons uithaalt, is de vraag of Mandelstams vrouw misschien een groot dichteres was trouwens het overwegen waard).

Het blijven hanteren van het rijm heeft er - en daar gaat het mij om - in de Russische poëzie toe geleid dat het rijm zich heeft ontwikkeld: woorden die een eeuw eerder als onzuiver of in het geheel niet als rijm werden ervaren, gewaagde samenstellingen, assonanties en dergelijke, hebben voor het oor de functie van volrijm gekregen. Dit is een ontwikkeling die bij ons in de jaren vijftig is onderbroken, terwijl je vlak daarvoor bij iemand als Achterberg zeer bewuste pogingen ziet om het halfrijm de status van volrijm te verlenen (bijvoorbeeld ‘wild’ op ‘goedgezind’ en ‘ontsteld’ in een sonnet, toch bij uitstek een vorm waarbij het rijm een hoofdrol vervult). Ik kan het niet bewijzen, maar vermoed dat ook ons oor hieraan op den duur zou kunnen wennen, evenals aan het oogrijm, dat in de Engelse poëzie gebruikelijk is, en soms zeer effectief:

But dear, cling close to me, since you have gone,
my barren thoughts have chilled me to the bone. (Yeats)

In het Nederlands is een oogrijm nu nog alleen toe te passen in een ondergeschikte positie, bijvoorbeeld in de eerste en derde regel van een vierregelige strofe:

(de spiegel waar)
je langzaam door naar binnenkijkt,
is nog iets meer verweerd,

Minnezanger Hendrik van Veldeke bedenkt een minnelied. Uit het manessehandschrift met liederen van de minnesänger

is nog iets meer verinnerlijkt
nu je bent teruggekeerd.

Natuurlijk is er veel voor te zeggen voor de grote schoonmaak die door de Nederlandse dichtkunst is gegaan: veel poëzie uit de jaren na Tachtig is juist door het rijm onleesbaar. De veelgeroemde ‘dichterlijke vrijheid’ die zinsbouw en logica aan het rijm opofferde, maakt dat er veel meer slechte dan goede rijmende poëzie is geschreven (je hoeft maar in een gemiddeld antiquariaat te gaan kijken, om recht mismoedig te worden van de alomtegenwoordige rijmdwang). Maar het is jammer dat de opruiming zo drastisch is geweest, dat het rijm in serieuze gedichten lange tijd haast verboden was, waardoor een spannende mogelijkheid tot ontwikkeling is weggevallen. Met een uitzondering als Vroman, die sowieso nergens in te passen is, heeft het rijmende gedicht tientallen jaren een kwijnend bestaan geleid, eigenlijk alleen voortlevend in vertaalde poëzie (Verspoor, Van Altena, Fondse) en - ellendig genoeg - in het zogenaamde ‘light verse’: de Engelse benaming heeft dit genre op zich al gediskwalificeerd.

Toen rond 1980 verscheidene zichzelf serieus nemende dichters de vaste vorm weer gingen hanteren, was een reflexreactie van veel lezers en critici dat deze poëzie dus wel lollig zou zijn. Termen als ‘ironisch’, ‘studentikoos’, ‘Piet Paaltjens’, waren ten aanzien van Kal en Komrij niet van de lucht. (Zelf heb ik ook lange tijd met dit misverstand moeten leven.) Ik

[p. 22]

denk dat volgens deze criteria Achterbergs ‘Ballade van de gasfitter’, als die in 1980 verschenen was, tot het light verse gerekend zou zijn, en hem de P.C. Hooftprijs daarvoor niet zou zijn verleend.

Dit alles heeft er toe geleid dat de vormvaste dichters min of meer opnieuw moesten beginnen, ook wat rijm betreft. Voortbouwen op het sonnet van Nijhoff of Achterberg was geen optie, en velen zochten hun voorbeelden over de grens of in afgelegen perioden (zo heb ik het sonnet in zekere zin opnieuw geleerd door het bestuderen en vertalen van dichters uit de Zuid-Europese Barok, overigens de degelijkste leerschool die zich men kan voorstellen).

Het rijm doet zoveel kwaad

Omdat het rijm bevochten moest worden om het zijn plaats in ‘echte’ poëzie te hergeven, was gesjoemel uit den boze: bij rijmvirtuozen als Van Wissen of Kal kom je eigenlijk geen halfrijm tegen, wél briljante combinaties als ‘amen’ op ‘ontgaan me’. Om te voorkomen dat een dergelijk rijm cabaretesk werkt, moet het zeer subtiel geplaatst zijn, en moeten de tussenliggende regels juist heel correct rijmen. Zelf heb ik ooit ‘pathetisch’ op ‘deed iets’ gebruikt, wat alleen door de afstand tussen beide klanken niet onzuiver werkt.

Hoe belangrijk de plaats van het rijm is, ook voor het bereiken van andere, bijvoorbeeld muzikale effecten, laat zich trouwens prachtig illustreren in de volgende strofe van Rilke:

Ich sehe den Bäumen die Stürme an,
die sich als laugewordenen Tagen
an meinen ängstlichen Fenstern schlagen
und höre die Fernen Dinge sagen
die ich nicht ohne Freund ertragen,
nicht ohne Sckwester lieben kann.

Het rijm op ‘an’ had geen regel later moeten komen, maar geeft deze strofe een Mozart-achtige allure. Maar dit terzijde.

Mede door de invloed van Komrijs indrukwekkende bloemlezing is het klimaat inmiddels in dier voege veranderd, dat het rijmende gedicht niet meer buiten de grote literatuur valt, al wordt er in bepaalde kring nog altijd wat schamper over gedaan. Ik weet van dichters die zeggen: ‘Ach, ik heb vroeger ook duizenden sonnetten geschreven’, al denk ik dat ze er goed aan hebben gedaan die sonnetten aan het profanum vulgus te onthouden. Maar het is niet meer zo dat een gedicht louter omdat het rijmt de moeite van een serieuze beschouwing niet waard wordt geacht.

Het rijm staat nog wel ter discussie, maar op het niveau waarop dat vaker is gebeurd. Door de inmiddels zeven eeuwen van zijn bestaan heen heeft het de dichters van tijd tot tijd in verlegenheid gebracht. De vraag of het belemmert dan wel inspireert, is namelijk al oud. In 1874 schreef Verlaine zijn fameuze ‘Art Poétique’, waarin de - keurig rijmende - regels:

O qui dira les torts de la rime?
Quel enfant sourd ou quel nègre fou
Nous a forgé ce bijou d'un sou
Qui sonne creux et faux sous la lime?

In de vertaling van Peter Verstegen:

Het rijm, wie zegt het eens, doet zoveel kwaad!
Welk doof joch, welke dolle tekstverkoper
Gaf ons dat nepgoud, voor een duit te koop - en
Dat hol en vals klinkt als je vijlen gaat.

Deze strofe gaf bij publicatie aanleiding tot een felle polemiek, temeer omdat Verlaine nu juist een uiterst vanzelfsprekende rijmende poëzie schreef. Paradox en poëzie zijn ook hier, als altijd, onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Bezielende verrijking

Uiteindelijk is er niets anders over te zeggen dan dat het gebruik van rijm een kwestie van temperament is: een dichter die schrijft om de existentiële chaos te bezweren, zal er wellicht meer aan hechten dan een dichter die de wereld apollinisch bezingt, een meer muzikale dichter zal het eerder gebruiken dan een vooral beeldende (al zijn ook hier uitzonderingen als Rilke te noemen).

De rijmende dichter ervaart het rijm juist niet als een keurslijf, maar als een bezielende verrijking, die hem dingen laat schrijven die hij in eerste instantie nooit had bedacht, wat bijdraagt tot wat een gedicht moet zijn: iets wat groter is dan zijn maker, iets waarvan ook de dichter het gevoel moet hebben dat hij het niet zelf had kunnen bedenken. Om met de Spaanse dichter en filosoof Miguél de Unamuno te spreken: ‘Het rijm vervult in de poëzie de functie die het toeval in het leven vervult. Met de vanzelfsprekendheid waarmee de lezer een gedicht ervaart, staat of valt de functie van het rijm’:

Te verraden niet en niet te raden,
Tussen ons zelfs een gemeen geheim,
Als de manna-stralende genade
Van het in den slaap gevonden rijm. (P.C. Boutens)