Literatuur. Jaargang 20

[p. 6]

God schiep -eden Adam in ballingschap bewerkt

Adam in ballingschap (1664) van Joost van den Vondel komt in december als hoorspel op de radio. Het toneelstuk is voor die gelegenheid omgezet in hedendaags Nederlands. De rijmklank -eden bleek een godsgeschenk voor de bewerker.

jos versteegen

In het Nederlands Rijmwoordenboek van Jaap Bakker neemt de rijmklank -ede(n) vierenhalve kolom in beslag en daarmee is deze klank bovengemiddeld productief. Dat is een plezierige omstandigheid voor wie het toneelstuk Adam in ballingschap van Joost van den Vondel met behoud van rijm wil omzetten in hedendaags Nederlands, althans Nederlands dat zonder verklarende voetnoten te begrijpen valt. Omdat het stuk speelt in het aardse paradijs, is alleen al de naam Eden vanzelfsprekend op ruime schaal inzetbaar als rijmwoord. Een duivel die in de oorspronkelijke versie ‘van onder opgestoven’ kwam naar de ‘lommer van dees hoven’ verplaatst zich in de moderne versie ‘van beneden’ naar het ‘lommerrijke Eden’ - een rijmmogelijkheid die zich al gauw aandient.

Als woorddeel biedt -eden ook handige ontsnappingsmogelijkheden voor de bewerker, bijvoorbeeld waar Vondel ‘waeren’ en ‘paeren’ op elkaar laat rijmen. Deze woorden, in de betekenis ‘rondwandelen’ en ‘een paar vormen’, konden niet worden gehandhaafd vanwege de verkeerde associaties die zij zouden oproepen: in het huidige Nederlandse is ‘waren’ of ‘rondwaren’ nu eenmaal iets voor spoken en klinkt ‘paren’ pornografisch. De rijmklank -eden bood uitkomst. Deze regels in een claus van duivel Asmodé:

De grootste hovenier, die dezen lusthof bout,
En plant, is zelf belust geduurigh hier te waeren.
Hy sloot het huwlyck der gelieven, die nu paeren.

werden vervangen door:

De grootste hovenier, die deze hof bestiert
En plant, en die de twee gelieven samensmeedde,
Koestert de wens zich hier langdurig te vertreden.

Wanneer Adam en Eva van de appel hebben gegeten en de zondeval een feit is, verzucht Adam:

Dus sleept de wellust van een' oogenblick, eene uur
Een lange keten na van rampen en verdrieten.
Het lustme langer niet het leven te genieten.

Aanpassingen waren hier nodig omdat ‘wellust’ te seksueel klinkt, het meervoud ‘verdrieten’ niet meer bestaat en ook de formulering ‘het lustme’ in onbruik is geraakt. Weer bood -eden uitkomst:

En zo veroorzaakt de begeerte van één uur
Een lange reeks van rampen en van treurigheden.
De vreugde van het leven, zij is mij ontgleden.

Als aan het einde van het toneelstuk, voorafgaand aan een boze toespraak van God, een zware storm opsteekt, compleet met donder en bliksem, zegt Adam:

Hoe beeft het hart van schrick! Hoe sidderen myn leden,
Van eene kille koortse en dootschrick hardt bereden!

In deze regels klinkt vooral dat ‘hardt bereden’ curieus in moderne oren. Een nieuw rijmwoord op -eden bleek ook hier voorhanden te zijn:

Hoe beeft het hort van schrik! Hoe sidderen mijn leden,
Door koude koorts en doodsongst plotseling doorsneden!

En op zoveel andere plaatsen lieten termen als gebeden, overtreden (van het verbod om van de appel te snoepen), rede (de kennis van Adam en Eva zou er door het eten van de appel aanzienlijk op vooruitgaan) en kleden (na de zondeval bedekken de eerste mensen immers hun naaktheid) zich invoegen, omdat ze ook inhoudelijk op hun plaats waren.

Eenvoud

Ik heb Adam in ballingschap (met uitzondering van de lyrische tussenpassages, de reien) bewerkt in opdracht van de kro-radio, die het stuk eind dit jaar zal uitzenden in het programma Verum Bonum Pulchrum. De technische problemen die zich daarbij voordeden, golden vooral het rijm: wie een rijmend woord schrapt, zal maar in een beperkt aantal gevallen het andere rijmende woord kunnen handhaven. De puzzel wordt niet alleen vergemakkelijkt door de rijmklank -eden, maar ook door de hexameter: zes jambische versvoeten, dat is een riante speelruimte. Bovendien rijmen Vondels hexameters op de eenvoudigste manier die er bestaat: aa, bb, cc, enzovoort. Gepaard rijm dus. Daar waar hij overstapt op jambische viervoeters, verandert ook het rijm: het is gekruist, met een afsluitend distichon. Maar nooit rijmen er meer dan twee woorden op elkaar. En Vondel is bepaald geen stuntrijmer. Hij schrikt niet terug voor gemakkelijke combinaties als dingen/zingen, komen/bomen, kwaad/haat, goed/zoet. Door deze betrekkelijke simpelheid vestigt hij niet te veel aandacht op het rijm. Het dringt zich niet op de voorgrond ten koste van de inhoud maar doet, net als het metrum, op een bescheiden manier zijn werk: het maakt de tekst muzikaler.

Niet alleen het rijm is eenvoudig in Adam in ballingschap, maar ook de dramati-

[p. 7]

sche opbouw. De vers geschapen Adam en Eva zijn voor honderd procent gelukkig. Ze zien in de vroege ochtend de zon opgaan, de vogeltjes gaan kwinkeleren en prijzen op die manier hun schepper. Adam en Eva besluiten net als de vogels een gezang aan te heffen ter ere van God: ze zijn ten slotte door hem geschapen, ze hebben een lichaam en een ziel gekregen, en God heeft ze bedeeld met onsterfelijkheid, een vrije wil en een helder verstand. Hun geluksgezangen klinken op in de fraaist denkbare omgeving: in de hof van Eden ontspringt een bron die maar liefst vier rivieren van water voorziet en die zorgt dat de gewassen welig tieren. Het is er vredig, de vruchten van de gewassen zijn bijzonder smakelijk en zelfs de dauw vinden Adam en Eva een lekkernij. Bovendien houden ze zielsveel van elkaar. Dit extreme geluk leidt tot zoetelijke ontboezemingen, zoals deze, van Eva tegenover Adam, die in de bewerking als volgt luidt:

Lof zij de Heer, de zegenaar,
Die alles aan de mensen geeft
Wat hij aan rijkdom in zich heeft:
Wat van hem komt, is wonderbaar.
Een hoorn des overvloeds heeft hij
In Eden voor ons uitgestort.
Alles in deze hof is God
En alles is van u, van mij.

Het geluk van het jonge paar wordt bedreigd door duivel Lucifer, een gevallen engel, en zijn collega-duivels Asmodé en Belial. Lucifer is door God uit de hemel verstoten en wil daarom wraak nemen. Asmodé geeft de raad om God in zijn majesteit te treffen via Adam en Eva, zijn dierbaarste creaties, de parels aan zijn kroon. Als zij worden ontluisterd, zal ook God worden ontluisterd. Om in het paradijs niet al te zeer op te vallen, is het nodig dat Belial, de uitvoerder van het plan, zich vermomt als dier en in die gedaante Eva verleidt tot het eten van de verboden appel van de levensboom. Maar voor welk dier moeten ze kiezen? Vondel permitteert zich een niet op Genesis gebaseerde zijsprong als hij Lucifer laat vertellen dat de olifant geschikt is:

Michelangelo, Zondeval en verdrijving uit het Paradijs, 1511

(...) zijn lijf is niet te nauw
Om in te schuilen en om zich in te vermommen.
In 't dierenrijk is hij de slimste van de stommen
En met zijn slurf werpt hij een boom neer in het zand,
En Adam, hoop geslingerd, neemt hij op de tand
Wanneer het hem door engelen niet wordt verboden.

Maar Asmodé adviseert om te kiezen voor de slang, niet alleen bekwaam in het liegen en bedriegen, maar ook in staat om de menselijke spraak te imiteren. Zo gezegd, zo gedaan. Belial hult zich in de gedaante van een slang. Als Adam zich heeft afgezonderd om te bidden, praat Belial listig op Eva in: ze zal grote, goddelijke wijsheid en kennis verwerven als ze eet van de appel van de levensboom. Eva vindt dat een goed idee en gaat in op zijn praatjes. De zondeval is een feit, ziekte en dood vallen de mensheid voortaan ten deel, en Adam en Eva moeten het paradijs verlaten.

Goed en kwaad

Wat is daar in dramatisch opzicht zwak aan? Het ontbreken van voorbereiding aan de kant van Eva. Als zij trek heeft in de appel en verlangt naar grotere kennis, zal zij dat verlangen op een vroeg moment in het toneelstuk moeten voelen. Aan het volmaakte geluk in de hof van Eden zou iets moeten ontbreken, Eva zou moeten worden geplaagd door onrust en onvervuldheid. In dat geval zou er voor haar een diepgevoelde reden zijn om in te gaan op het aanbod van de slang om van de appel te eten. Maar Eva is bij Vondel geen echt mens met onvolkomenheden: ze kent alleen het volmaakte, wolkenloze geluk. Hoe zou zij ook anders kunnen zijn? Gods schepping kende geen weeffouten. Vondel

[p. 8]

manoeuvreerde zich in een onmogelijke positie: om God niet te beledigen mocht hij bij Eva geen enkel vlekje aanbrengen, maar dat had wel tot gevolg dat hij haar psychologisch niet rijp kon maken voor de beet in de appel.

Vondel toont zich geen auteur met psychologisch inzicht. Adam in ballingschap is een toneelstuk over goed en kwaad, over God en de duivel en over de mens als speelbal van die twee, maar niet over mensen van vlees en bloed. Pas aan het einde, als Adam inziet welke ramp zijn vrouw heeft veroorzaakt en hij uit liefde voor haar geen einde aan zijn leven maakt, komt er wat emotie in de tekst. De slotregels, waarin sprake is van het daadwerkelijke vertrek uit Eden, veroorzaken dan wel geen kippenvel, maar zijn toch aandoenlijk:

Hier heeft de zomer uit. De winter klamptme

aen boort.

Godts slaghzwaert volght ons op de hielen.

Spoenwe voort.

In de bewerking werd dit:

De zomer is voorbij. De winter klampt mij aan.
Gods slagzwaard volgt ons. Snel, mijn lief, wij

moeten gaan.

Voor lezers die op zoek zijn naar round characters, naar emoties, naar het menselijke en het al te menselijke, heeft Adam in ballingschap, deze uitgebreide versie van hoofdstuk 2 en 3 van Genesis, niet veel te bieden. De reien zijn als lyriek meer geslaagd dan het drama zelf. Voor mij als bewerker is en blijft het kleine wonder van dit treurspel toch vooral de ruime toepasbaarheid van de rijmklank -eden. Met de hof van Eden schiep God tevens de rijmklank -eden, waarvoor ik Hem dankbaar ben.

adam in ballingschap van joost van den vondel, in de vertaling van jos versteegen wordt in twee delen uitgezonden in het programma verum bonum pulchrum op 19 en 26 december 2003 radio 747 am, van 23.00 tot 24.00 uur. spelers zijn (voor zover nu bekend) hans hoes (adam), trudy de jong (eva), theo de groot (belial), joop keesmaat (gabriël).