Literatuur. Jaargang 20

[p. 33]

Hoe meer deugd, des te meer zelfbevlekking Multatuli over deugliteratuur

Multatuli heeft nooit gesomberd over de teloorgang van ‘normen en waarden’. Over het verval van ‘de zeden’ repte hij echter veelvuldig. De oorzaak voor dat verval zocht hij voornameliik in pedagogische onkunde: kinderen werden op scholen en in gezinnen opgevoed tot huichelaars, juist omdat er in deugdliteratuur zo gehamerd werd op braafheid en gehoorzaamheid. Maar niet alleen schrijvers, ook de lezers droegen schuld, zo blijkt uit de Ideën.

Saskia Pieterse

Een eindeloze reeks romans en gedichten leerde de negentiende-eeuwse lezer steeds opnieuw dat de braveriken en gehoorzamen beloond zullen worden, de slechteriken gestraft. Multatuli haatte dergelijke deugdliteratuur, en in zijn Ideën ageert hij dan ook voortdurend tegen de zogenaamde ‘verstand-en-hart-schryvers’. Zijn aanval op deze literatuur van de ‘beloonde deugd’ lanceert hij in de Ideën op verschillende fronten.

In de eerste plaats moeten Van Alphens gedichten het ontgelden, die volgens hem ‘de kindertyd van velen tot een hel’ hadden gemaakt. Verder is ook de zedenroman een grote steen des aanstoots, want daarin wordt een zeer verwrongen voorstelling van vrouwelijke deugdzaamheid en seksualiteit tot voorbeeld gemaakt. Op dit punt aanbeland richt Multatuli's toom zich niet alleen op de deugdliteratuur, maar ook op de lezers daarvan, want die hadden zich maar al te gretig gelaafd aan een eindeloze stoet van zedenromannetjes met net-niet-verleide deugdheldinnen. Zijn eigen Woutertje Pieterse, ten slotte, kan gezien worden als een poging zichzelf en zijn lezers te bevrijden uit de wereld van de beloonde deugd.

De pruimenboom

Het lied van de beloonde deugd kende veel varianten, maar Van Alphens ‘de Pruimenboom’ was een van de eerste en de meest kernachtige. Multatuli gebruikt dat gedicht in de Ideën een aantal malen om zijn bezwaren tegen de beloonde deugd uiteen te zetten.

Jantje ziet sappige, verleidelijke pruimen hangen, maar hij plukt ze niet. Hij leert dat het hem meer pruimen oplevert als hij zichzelf beheerst en gehoorzaamt aan 't alziend oog van vader. Ware deugdzaamheid is, zo blijkt uit het gedicht, een goed samenspel van zelfverbetering, zelfbeheersing, beloning en gehoorzaamheid.

Multatuli stelt dat deze voorstelling van zaken haaks staat op de manier waarop de kinderlijke psyche zich in werkelijkheid ontwikkelt. In de eerste plaats omdat natuurlijke verlangens hoe dan ook bevredigd willen worden. De beloning van vader is daarom, in psychologisch (of zoals men dat destijds noemde, zielkundig) opzicht, niets anders dan een iets langer uitgestelde vorm van bevrediging. Zonder het uitzicht op beloning is de zelfbeheersing onmogelijk: het verlangen zou dan onbevredigd blijven.

Vervolgens constateert Multatuli dat die beloning in het echte leven, anders dan in het rijmpje van Van Alphen, heel zelden komt. Vooral als de pruimen-uitdelende vader wordt vervangen door God, want dan kan de beloning (eeuwige zaligheid) pas opgehaald worden in het hiernamaals. Het verlangen, dat zich aldus onbevredigd ziet, zoekt in 't geniep naar een andere vorm van bevrediging. Hypocrisie en huichelarij zijn het gevolg. En volgt de beloning wel op tijd, dan nog is er gespeculeerd op die beloning. Het kind heeft geleerd dat deugdzaamheid een kwestie is van goed calculeren, en niets te maken heeft met ware zelfopoffering of spontane opwellingen van het hart.

[p. 34]

Multatuli heeft, om dit alles te verduidelijken, zelf maar een aanvulling op de ‘pruimen-vertelling van Van Alphen’ geschreven:

van alphen dan heeft vergeten ons te vertellen dat z'n slim jantjen 'n neefje had die zoo slecht was als de ander braaf. De booze neef werd uitgezonden om perzikken te halen, snoepte daarvan, en... werd in z'n lip gebeten door 'n wesp die zich in den perzik verscholen had, waarschynlyk om op 't juiste oogenblik heel godsbesturig optetreden als wreker van de geschonden deugdzaamheid. pietjes lip zwol op. Pyn, berisping en straf bleven niet uit. Hy beloofde aan z'n papa beterschap, en aan zichzelf: nooit weer perzikken te stelen voor-i eerst onderzocht had of er 'n wesp in zat.

De moraal van m'n vertelling?

Wel, die is immoreel. Meer weet ik er niet van. En van jantjes deugd of de godvreezendheid onzer geloovers ook niet. (idee 827)

De ideën

De Ideën verschenen van 1862 tot 1877, zeer onregelmatig in afleveringen. Pas later werden ze tot een boek gebundeld; uiteindelijk zijn er zeven bundels van verschenen. Het is Multatuli's meest weerbarstige werk: een staketsel van voetnoten bij voet- noten bij voetnoten, van loose invallen. scherpe polemieken, aforismen, parabels en literaire exercities. De ‘roman’ Woutertje Pieterse is er ook in opgenomen, onontwarbaar verweven met beschouwingen over pedagogiek, godsdienst en literatuur. De Ideën zijn in zijn geheel op internet te vinden op de site van dbnl: www.dbnl.nl

Verlangen naar seks

Het verlangen naar pruimen is een zeer primair, kinderlijk verlangen. Ingewikkelder wordt het als op latere leeftijd de seksuele verlangens een rol gaan spelen. Hoe kan, als de onderbuik eenmaal van zich doet spreken, nog volgens de spelregels van beloning, gehoorzaamheid en zelfbeheersing geleefd worden? De versjes van Van Alphen konden hier geen antwoord op geven, maar een andere achttiende-eeuwse literaire uitvinding voorzag wél in die behoefte: de zedenroman.

In de zedenroman wordt de spanning tussen erotische verlangens en deugdzaamheid bijna altijd volgens hetzelfde stramien opgelost. Een meisje, goed van karakter maar met een gebrekkige zelfbeheersing, valt in handen van een verleider. Ze doorziet zijn slechte bedoeling niet, en daardoor belandt ze in een situatie waarin ze bijna aangerand wordt. Soms komt ze zelf tot bezinning, soms wordt ze op het laatste moment door de deugdzame man gered uit de armen van de schurk. Omdat ze nog maagd is, kan ze trouwen met de held, en zo heeft ze dan veilig het volwassen leven bereikt. Het meisje heeft geleerd om zichzelf voortaan te beheersen en het Waad in en buiten zichzelf tijdig te herkennen.

Multatuli meent dat dergelijke papieren deugdheldinnen een desastreuze uitwerking hebben op het leven van meisjes van vlees en bloed. Het fictieve ideaal nastreven leidt slechts tot beknotting en zelfverloochening, en de ‘beloning’ voor dit alles is levenslange opsluiting in het gezin. De enige uitweg die de erotische verlangens in deze situatie nog overblijft, is de hysterie. De veelvoorkomende neuroses onder jonge vrouwen wijt Multatuli zonder meer aan het monster van de zedelijkheid:

Juist: Minotaurus (=de zeden]! 't Is een veelslachtig wezen met 'n muil als een statenbybel, en 'n reusachtige breikous tot achterlyf dat uitloopt in 'n borduurnaald. En de naam van 't monster is: hysterie!
Het eet meisjes, meisjes, altyd meisjes...(idee 202)

De medeplichtige lezer

Hoe had een zo infantiele en fnuikende voorstelling van deugd en seksualiteit zoveel bijval kunnen krijgen? Multatuli wijst in eerste instantie naar de schrijvers, maar vervolgens geeft hij zijn argumentatie een draai, zodat de lezer in het beklaagdenbankje terechtkomt:

De Deugd! Het besef onzer Verstand-en-hart-schryvers gaat in dit artikel niet bouen de teeldelen. [...] Daarop beroepen zy zich. Daarvan leven ze. Daarmee onderwyzen ze Vorsten en Volken.
[...]
De heele litteratuur van deze soort, even als de byna uitsluitend op 't geslachtsleven gegronde zedelykheids-idee van 't Publiek, die door haar gevleid wordt, is één doorgaande leerschool van zelfbevlekking.
Sla ze maar na, de duizende en duizende ‘oorspronkelyke’ romannetjes die er geschreven werden en worden naar de prototype der Pamela's, der Clarissa Harlowe's, der Grandison's, der Willem Levend's, der Susanna Bronkhorsten, der Sara Burgerhart's, en let er op of niet de heele veredeling van ‘Verstand en Hart’ ten-slotte neerkomt op zoo'n kittelend: zal ze...zal ze niet? Is ze wel...is ze niet? [...]

[p. 35]

Titelgravure bij het derde deel van Glorioso (Amsterdam, 1805), collectie Multatuli Museum

Moogt ge [de lezer] langer de beleediging dulden van de overal blykende meening dat uw aandacht slechts te mynen is door 't goochelen met 'n deugdzaamachtigheid, die geen anderen prikkel kent dan 't heen-en-weer seulen van den ‘knoop’ der telkens uitgestelde tot de uiterste grens van wellust opgeschroefde hoeren? (idee 1058c)

De auctoriale verteller van de zedenroman spreekt tot de lezer alsof het een kind is: de lezer moet dezelfde les leren als de romanpersonages. Echter, het psychologische effect op de lezer is volgens Multatuli heel anders dan de verteller voor ogen heeft. Door de overdreven obsessie voor de maagdelijkheid, raakt de lezer juist opgewonden. En dat is, aldus Multatuli, precies de reden dat lezers zich zo graag laten meeslepen door dergelijke boeken - en schrijvers spelen hier bewust op in.

De laatste alinea, waarin Multatuli de lezer oproept zich niet langer zo te laten beledigen, is typisch voor zijn retorische emancipatie-via-bespotting. Lezers mogen zich van hem niet blind overgeven aan een verhaal, maar moeten leren inzien dat de hand van de schrijver met ze speelt en ze perverteert. Pas als ze de ‘goedkope’ trucs van de romanschrijvers leren ontmaskeren, zouden lezers zich kunnen verheffen boven hun getroebleerde gevoelsleven.

De noodzaak van lezen

In de Ideën is de ‘roman’ Woutertje Pieterse opgenomen. In dat werk (dat nooit voltooid is) speelt lezen een grote rol, maar nu in positieve zin. Uit Woutertje Pieterse blijkt dat Multatuli aan het lezen van fictie niet uitsluitend een beknellend en demoraliserend effect toeschreef: Wouter kan zich door het lezen van een boek juist bevrijden van zijn omgeving.

Als we in de Ideën met Wouter kennis maken, staat het jongetje op het punt voor het eerst in zijn leven (zeer stiekem) een roman te lezen. Wouter komt uit een bekrompen kleinburgerlijk gezin waarin er buiten de Bijbel niet veel gelezen wordt. Literatuur is verdacht, omdat het al snel de zeden in gevaar zou brengen.

Eenmaal in de boekwinkel kiest Wouter niet voor Sara Burgerhart of Kleine gedichten voor kinderen. Hij komt voor een veel opwindender genre uit de achttiende eeuw: de roversroman. Nu is de tegenstelling tussen goed en kwaad in de roversliteratuur niet minder zwart-wit dan in de deugdliteratuur, maar het verschil zit 'm in de plot. Deze draait niet om zelfbeheersing en gehoorzaamheid, maar om het verdedigen van het eergevoel en het beleven van avonturen.

Wouter zelf wordt ogenschijnlijk opgevoed tot een gehoorzame en brave jongen. Toch komt er van Wouters morele ontplooiing niet veel terecht. De volwassenen zijn veel te druk bezig met het bevredigen van hun eigen primitieve verlangens, om inzicht te hebben in de morele ontwikkeling van het kind.

Van deugdvertellingen á la ‘de Pruimenboom’ moet hij in ieder geval niet veel hebben, dat is duidelijk. Helaas is er in het gezin niet veel anders aanwezig om zowel zijn verbeelding als zijn lichaam te voeden:

(h)y walgde van de papieren perzikken der naarstigheid. Andere perzikken kende hy niet, omdat die zo niet voorkomen in 'n burgerhuishouden. (idee 363)

Het jongetje geniet daarom intens van zijn nieuwe lectuur. De roman heeft hij bemachtigd door de huisbij-

[p. 36]

Woutertje Pieterse koopt zijn roversroman. Illustratie door Pam Rueter. Uit: De kleine Wouter. Gekozen en ingeleid door G. Stuiveling (Amsterdam 1960)

bel te stelen en vervolgens te verpatsen, en van dat geld heeft hij Glorioso, de duivel. Een rovergeschiedenis aangeschaft. Het lezen van het boek blijkt voor Wouter een uitweg uit het zeer benauwde burgerhuishouden.

Wouters innerlijke belevingswereld is ontketend en hij beeldt zich in dat hij zelf een rover is. Belangrijke waarden uit de roversroman, zoals eer, trots, trouw en vrijheid (waarden die in Wouters opvoeding geen enkele rol spelen) worden daarmee Wouters waarden. Zijn opvoeders eisen vervolgens dat hij zegt wat hij met het geld van de huisbijbel heeft gedaan, maar hij weigert, want ‘Wouter was er de jongen niet naar om Glorioso te verraden. Dit had-i juist zo leelyk gevonden in dien Scelerajoso [een schurk] (...)’.

Wouters omgeving heeft niet het flauwste benul van zijn heldhaftige avonturen, omdat het innerlijke avonturen zijn. De lotgevallen van Wouter tonen aan dat er helemaal geen overeenstemming hoeft te zijn tussen de morele toestand van het innerlijk en uiterlijke handelingen. Slechte daden duiden niet per se op een slecht karakter - ze kunnen zelfs voortkomen uit een zeer edele inborst.

Multatuli ondertussen, richt voortdurend op retorische wijze het woord tot zijn lezers, zodat deze niet in dezelfde interpretatiefout vervallen als Wouters omgeving. Multatuli zegt lezers te verachten die slechts oog hebben voor uiterlijke voorvallen en daar een les uit gedestilleerd willen zien, zonder enig begrip voor innerlijke ontwikkelingen. De schrijver serveert per slot van rekening geen achttiende-eeuwse bordkartonnen deugdhelden.

Wanneer de lezer gewoon is aan effect-romans, zal 't hem bevreemden te vernemen, dat Wouters bezoek [...] grote invloed uitoefende op 't onwikkelingsproces van z'n geest. Het spreekt vanzelf dat dit zich niet terstond openbaarde, doch er was 'n kiem van verandering in z'n gemoed gelegd, die niet meer verstikt kon worden. (idee 1063)

Niet alleen Wouters geest, ook die van de lezer - die immers ‘gewoon is aan effect-romans’ - moet rijpen.

Multatuli keert de verstandhouding tussen verteller en lezer radicaal om. De verteller speelt niet langer meer de rol van de bezorgde opvoeder die de lezer op een geduldige en belerende manier toespreekt, in tegendeel:

Ge hebt my niet te danken, publiek. Ik schryf wat ik verkies, onverschillig of 't u aanstaat. (idee 399)

Als de lezer parels wil, dan zal deze zelf in de modder moeten duiken. De schrijver handelt zelfstandig en verwacht hetzelfde van zijn lezers.

Multatuli was geen schrijver die gehoor gaf aan de troebele wensen van lezers. Daarom beweerde hij ook voortdurend dat hij eigenlijk geen schrijver was:

Ieder ziet hier, dat ik geen schryver ben. Een schryver legt zich toe op behagen. Een schrijver is coquet. Een schrijver is 'n hoer. (idee 526)

En daarmee werd de lezer gedegradeerd tot een hoerenloper, eentje die door de literatuur gekitteld en behaagd wilde worden. Multatuli's conclusie:

Het gemiddeld peil der lezers staat beneden 't gehalte van den gebrekkigsten schryver. (idee 524)

Multatuli heeft met allerlei retorische middelen getracht het gemiddeld peil van zijn eigen lezers te verhogen, al moet gezegd worden dat in zijn houding ten opzichte van zijn publiek er altijd een diep wantrouwen bleef meespelen.

Hij heeft in de Ideën op verschillende manieren aan willen tonen dat de beloning van de deugd niet veel meer is dan een kwalijk verzinsel. Hij wilde, met behulp van Woutertje Pieterse, dat verzinsel ontmantelen en er een geheel andere opvatting over morele volwassenwording en het lezen van fictie tegenover stellen. Het werk is daarmee een zeer intrigerende poging om zowel de schrijver als de lezer te bevrijden uit de pedagogisch wereld van de deugdliteratuur, die door Multatuli zo verfoeide ‘leerschool van zelfbevlekking’.