Literatuur. Jaargang 20

[p. 37]

Homme zijn hoest De taalnormen en -waarden van Mulisch, Hermans en Reve

Wie bepaalt er wat de taalnorm is? In sommige landen is dat de schrijver, maar in het Nederlandse taalgebied worden schrijvers juist soms berispt om hun taalgebruik. Over schoolmeesterij en taaltotalitarisme.

Marc van Oostendorp

Wie schrijft, maakt keuzes: zal ik hier een komma plaatsen, of toch maar niet? Zal ik Piet zijn pet schrijven, zoals iedereen zegt, of Piets pet, zoals ik het op school geleerd heb? Zal ik nu eens mijn sollicitatiebrief met enkel kleine letters schrijven, of elke zin toch maar met een hoofdletter beginnen? Veel mensen kunnen niet leven met zo veel vrijheid. De mensheid koestert een diep verlangen naar taalnormen.

In sommige culturen wordt dat probleem op een logische en elegante manier opgelost: je bestudeert welke keuzes de beste en succesvolste taalgebruikers - de belangrijkste auteurs - hebben gemaakt. Die probeer je dan zo goed mogelijk na te volgen. Zo kent Frankrijk de Académie Française als taalscheidsrechter. Het is een gezelschap waarin schrijvers een belangrijke rol spelen.

Niet in de maat

Bij ons hebben de schrijvers het niet voor het zeggen als het om taalzaken gaat, maar de schoolmeesters. Geen enkele Nederlandse schrijver lijkt te ontkomen aan gemopper. Ze worden bestudeerd om ze te kunnen berispen, niet om te leren hoe het moet.

Gerard Reve, W.F. Hermans en Harry Mulisch - de ‘grote drie’ van weleer hebben het alledrie met de schoolmeesters te stellen gehad.

Toen Gerard Reve in de jaren zestig werd aangeklaagd wegens godslastering, werd ook zijn spelling tegen hem gebruikt. Reve had in zijn boek Nader tot U (1966) van God een ezeltje gemaakt waarmee de auteur in zijn wensdromen sodomie zou bedrijven. De gereformeerde hoogleraar Geneeskunde aan de Vrije Universiteit prof dr. G.A. Lindeboom voelde zich geroepen een brochure over deze kwestie te schrijven (‘God en ezel’) waarin hij onder andere aanvoerde dat die Reve dingen schreef als Ernest zijn gelul, in plaats van Ernests gelul (Lindeboom gebruikte overigens een kuiser voorbeeld van dezelfde constructie). Die opmerking is een beetje potsierlijk, alsof iemand Vincent van Gogh verwijt dat hij niet netjes binnen de lijntjes bleef.

Imbeciel

Harry Mulisch heeft ook zijn spellingeigenaardighedenhij schrijft bijvoorbeeld bijvoeglijk naamwoorden als ‘amsterdams’, ‘nederlands’ en ‘duits’ consequent met een kleine letter - maar hij is daar minder om lastig gevallen. Toch heeft hij zich in zijn pamflet Soep lepelen met een vork (1975) tegen de taalkundige bemoeials gekeerd. Sindsdien heeft hij zijn argumenten nog regelmatig in interviews herhaald. ‘Schrijvers zijn degenen die met de taal omgaan’, zei hij toen vorig jaar het debat over de nieuwe spelling weer even losbarstte in de kranten. ‘Het is dan ook beter dat schrijvers zich over de taal buigen dan een stel taalkundigen. Je laat politicologen toch ook geen politiek bedrijven?’

W.F. Hermans moet het hiermee eens zijn geweest. Begin jaren tachtig publiceerde Hermans de novellen Homme's hoest en Filip's sonatine (waar Reve zou hebben geschreven Homme zijn Hoest en Filip zijn sonatine). De taalkundige Camiel Hamans schreef indertijd een taalrubriek in nrc Handelsblad waarin hij deze titels bekritiseerde: daar hoorde Hommes hoest en Filips sonatine te staan, zonder apostrof.

Hermans verweerde zich heftig tegen deze kritiek, ‘ik ben er over het algemeen niet op uit, de regels van de spel-

[p. 38]

ling te overtreden’, schreef hij in een stuk dat hij later opnam, in Door gevaarlijke gekken omringd (1989). ‘Maar in gevallen waarin deze regels imbeciel zijn en door ongeletterden van het type Camiel Hamans bedacht, is er geen andere oplossing dan je schouders op te halen.’ Bovendien meende Hermans dat de titel Hommes hoest zou kunnen worden opgevat als equivalent met de mededeling ‘Hommes kucht’. Ook gaf hij een lijst met titels van Nederlandse romans waarin de apostrof werd gebruikt: van Justus van Effens Thrijsbuur's os (1735) via Paul's ontwaken. (1913) van Frederik van Eeden tot en met Serpentina's Petticoat van Jan Wolkers (1961). Dat niemand de apostrof in het laatste geval, na een klinker, zou betwisten, vergat Hermans in het heetst van de strijd.

Decreet

In dezelfde polemiek betoonde W.F. Hermans zich een voorstander van een streng taaltotalitarisme: ‘Per decreet zou vastgesteld moeten worden wat goed Nederlands is en wat niet, welke woorden en zinsconstructies als verouderd te vermijden zijn, of gebrekkig naar buitenlands voorbeeld nageaapt, en zo meer. Wat romanschrijvers en dichters doen moeten ze misschien zelf weten, maar journalisten, schrijvers van wetenschappelijke verhandelingen, Kamerleden en ministers zouden zich er stipt aan moeten houden.’

Het probleem is natuurlijk: wie moet dat decreet uitvaardigen? Hermans zegt het er niet zo expliciet bij, maar gegeven zijn afkeer van taalkundigen, en het gebrek aan competentie dat hij journalisten, wetenschappers en politici kennelijk toerekende, moeten dat waarschijnlijk wel de ‘grote’ schrijvers zijn, waar hij zichzelf toe rekende.

Mulisch en Hermans wilden dus dat de nonnen voortaan door schrijvers bepaald zouden worden, al waren ze het mogelijk nooit eens geworden over de vraag wat die norm dan had moeten zijn. De spellingsanarchie van hun collega Gerard Reve konden beiden in ieder geval niet waarderen. ‘Konsekwent oneigelijk’ noemde Mulisch haar, en Hermans bracht de hele zaak terug tot een kwestie van geloof: ‘Men zou er beter aan doen het “zoude” van Gerard Reve (...) te verbeteren tot “zou”, maar die schrijver is katholiek en dus onaantastbaar.’ Daar had prof. dr. G.A. Lindeboom van harte mee kunnen instemmen.