Literatuur. Jaargang 20

[p. 29]

Te erg voor woorden Taboes, schrijfsters en seks, seks, seks

Zijn er zaken waarover niet geschreven kan worden? In het werk van Nederlandse vrouwelijke auteurs vieren huwelijksleed en amoureuze verwikkelingen hoogtij, maar seksueel gezien valt er weinig te beleven. Gaan vrouwelijke erotiek en literatuur wel samen?

Joke J. Hermsen

Houden schrijvers zich, bewust of onbewust, aan bepaalde ethische normen? Vinden ze sommige onderwerpen niet kies genoeg, en doen ze er dan liever het zwijgen toe? Is het onverantwoord om diep in het perverse en obscene te duiken? In zijn nieuwe roman Elizabeth Costello houdt de Zuid-Afrikaanse schrijver J.M. Coetzee deze vragen één voor één tegen het licht. Hij doet dat bij monde van zijn hoofdpersonage, de schrijfster Elizabeth Costello. In haar overdenkingen en uitspraken zijn Coetzees eigen meningen te herkennen zoals hij die de afgelopen jaren heeft verkondigd.

Na lezing van een roman over de beulen van Hitler komt Coetzees alter ego tot de conclusie dat sommige zaken nu eenmaal te obsceen zijn om aan het licht te worden gebracht. Liever moeten deze ‘worden toegedekt en verborgen in de ingewanden van de aarde net als wat er in de slachthuizen van de wereld gebeurt’. Het centrale idee dat Coetzee in zijn roman uitdraagt is dat het kwaad zo groot kan zijn dat het niet gezond is erover te schrijven of te lezen. ‘Door de werking van het kwaad te beschrijven, kan de schrijver het misschien onbewust als iets aantrekkelijks voorstellen en daarmee meer schade aanrichten dan goeddoen.’

Om deze gedachte te onderstrepen, voorziet Coetzee zijn personage van een traumatische gebeurtenis in het verleden en laat haar daarover vervolgens zwijgen. Elizabeth Costello werd het slachtoffer van een zeer gewelddadige verkrachting, en is er erg tevreden mee daar nooit over geschreven te hebben. ‘Ze vindt het goed, het bevalt haar, dat zwijgen van haar, een zwijgen dat ze tot in het graf hoopt te bewaren.’ Schrijvers dienen immers ‘op hun hoede te zijn voor gruwelen’, niet alleen omwille van hun lezers maar ook uit zorg voor zichzelf. Hiermee introduceert Coetzee voor schrijvers een moreel taboe op dat ‘wat te afschuwelijk voor woorden is.’

Na de Tweede Wereldoorlog laaide in Duitsland en Oostenrijk een discussie op over de vraag: hoe nog te schrijven nu het kwaad op de meest onvoorstelbare wijze om zich heen heeft gegrepen. Een enkeling riep, net als Coetzee, tot zwijgen op. Anderen waren juist van mening dat ‘waarover je niet spreken kunt, je moet ophouden te zwijgen’. Schrijvers als Thomas Bernhard, Christa Wolf, Ingeborg Bachmann en Elfriede Jelinek hebben deze opdracht tot uitgangspunt van hun werk gemaakt. Ze deinzen niet voor het kwaad terug, maar zien het als taak van de schrijver om het geweld dat zich tussen mensen ophoopt en dat soms tot extreme uitbarstingen komt, te onderzoeken en van alle mogelijke kanten te belichten.

Toch een taboe

In de Nederlandse literatuur is een dergelijke discussie nooit op die manier aan de orde geweest. Zijn er hier morele taboes te vinden? Ongetwijfeld. Ze zijn alleen moeilijker te achterhalen. Toen afgelopen zomer in Frankrijk een actrice door haar jaloerse minnaar werd doodgeslagen, stonden ook in Nederland de kranten wekenlang bol van discussies over oorzaak en gevolg van (seksueel) geweld. Het actualiteitenprogramma Nova meldde dat in Nederland jaarlijks zeventig vrouwen door huiselijk en seksueel geweld om het leven komen. Daarna werd het weer stil. Opeens besefte ik, eens en te meer, dat

[p. 30]

Marlene Dumas, Waiting (for meaning), 1988. Courtesy Paul Andriesse, Amsterdam

in tegenstelling tot Frankrijk waar de afgelopen jaren verschillende romans verschenen over seksualiteit en geweld, in de Nederlandse literatuur hierover nagenoeg niet wordt geschreven. Seksualiteit op zich is een angstvallig vermeden onderwerp, juist door belangrijke vrouwelijke schrijvers; zij plegen hierover nogal omslachtig en indirect te schrijven. Schrijfsters als Vonne van der Meer en Kristien Hemmerechts zoeken hun toevlucht in poëtische suggestiviteit, en schrijfsters als Monika Sauwer en Hermine Landvreugd in rauw realisme. Zelden treffen we een fabuleuze erotische fantasie in de romans van deze auteurs aan. Vindt men het soms niet interessant, niet kies of is er iets anders aan de hand? Hebben we dan toch nog een taboe? Maar laat me eerst een anekdote vertellen.

Knap gedaan hoor, meissie

Een jaar of vijf geleden kwam ik, op een regenachtige woensdagmiddag in maart, de trap van het kinderdagverblijf van mijn zoontje opgelopen. Dampend in mijn winterjas hees ik me naar boven. De hele dag had ik op ‘De moraal van het verhaal’ zitten zwoegen, een lezing die ik diezelfde avond nog in Leusden moest houden. Uren achtereen had ik mijn hersens gebroken op de vraag naar de verhouding tussen ethiek en literatuur, onderwijl anderhalf pakje sigaretten wegrokend. Telkens kleedde ik de vraag anders aan. In een chique pak: ‘Kan de esthetische kwaliteit van een werk de ethische laakbaarheid ervan verdoezelen?’ Meer van de markt: ‘Kan een goed boek fout zijn?’ Of quasi-diepzinnig als een Elizabeth Costello avant la lettre: ‘Kan het kwaad te gruwelijk zijn om te beschrijven?’ Veel verder dan ‘soms wel, soms niet’ kwam ik niet.

Eenmaal zuchtend boven aan de trap beland, zag ik dat zich voor het mededelingenbord van de créche nogal wat ouders en groepleidsters hadden verzameld. Vast de aankondiging van een op handen zijnde barbecue, braderie of boterfeest, dacht ik, me terstond nog vermoeider voelend. Toen ik het groepje naderde, draaiden de meeste ouders zich besmuikt gniffelend om. Een moeder die tegenover mij in de straat woonde, wierp me een heimelijke blik toe. Van een bevriende vader ving ik een vette knipoog op. Bij het prikbord bleef alleen Dina staan, de even volle als vriendelijke Surinaamse leidster van mijn zoontje.

‘We zijn allemaal reuze trots, hoor!’, zei ze grijnzend. ‘We hebben het natuurlijk héél mooi uitgeknipt en meteen opgehangen. Kijk maar!’

Glunderend wees ze naar het prikbord waarop een groot krantenartikel uit De Telegraaf prijkte. Mijn portret in de rechterbovenhoek was met fluorescerend geel omlijnd. ‘Sjonge, jonge,’ zong Dina, ‘wie had dat nu ooit gedacht? Knap gedaan hoor, meissie!’

Koortsachtig begon ik, zoals het onzekere debutantes betaamt, de recensie van Het dameoffer te lezen. Mijn naam was consequent met vette, gele strepen gemarkeerd. Maar dat was niet alles. Halverwege het artikel lichten twee andere woorden felgeel op: ‘Rake vrijpartij’ en ‘Prachtige masturbatiescène’, waarachter Dina tot overmaat van ramp nog eens drie vette uitroeptekens had geplaatst. Op dat moment kwam mijn zoontje de gang opgelopen. Ik griste zijn jasje van de haak, tilde hem op en maakte dat ik wegkwam.

Wekenlang heb ik de crèche gemeden, uit gêne en angst. Ik vreesde van alles, maar vooral dat mijn boek niet meer serieus genomen zou worden. Alsof literatuur en ‘masturbatiescène’ met elkaar vloeken. En: alsof je als vrouw geen erotische scène kunt schrijven zonder de verdenking van plat populisme op je te laden. Die avond maalde ik geen bijster sterke indruk in Leusden. ‘Hoe kan iemand die zojuist als een seksexpert in de krant is weggezet, ons iets zinnigs over ethiek vertellen?’, hoorde ik mijn wantrou-

[p. 31]

wige publiek denken. Zelden zag ik zoveel sceptisch opgetrokken wenkbrauwen. Voortaan zou ik wel wijzer wezen, zo nam ik me ter plekke voor. Aan mijn boeken geen polonaise!

Evenmin aan die van mijn vrouwelijke collega's blijkbaar. Want wanneer komen we in de romans van Margriet de Moor, Renate Dorrestein, Anna Enquist of Connie Palmen nu eens een scène tegen waarvan onze buiken echt volschieten? Huwelijksleed en amoureuze verwikkelingen volop, maar naar wat zich tussen de lakens afspeelt moeten wij blijven gissen. Gaan literatuur en vrouwelijke erotiek niet samen? In het buitenland wordt bij tijd en wijle lustig Op het lichaam geschreven (Jeanette Winterson 1998). Wij moeten ons laven aan de Ongekuiste versies van Anne Vegter (1994), en het werk van een enkele overmoedige debutante die haar vingers durft te branden aan het verum corpus, zoals Désanne van Brederode (1996). Waarom wagen zich maar zo weinig vrouwelijke auteurs op het duistere pad van lust en genot?

Parodie op pornografie

Een duidelijk, maar zeker geen vrolijk antwoord op deze vraag heeft de Oostenrijkse schrijfster Elfriede Jelinek. ‘Seksualiteit is, in onze samenleving, overal en nergens. Maar de seksuele taal behoort puur en alleen de mannen toe’, vertrouwt ze de onthutste redacteur van Libération toe naar aanleiding van de Franse vertaling van Lust. ‘De vrouw is nog altijd het object dat bekeken en begeerd wordt, maar niet van zichzelf kan spreken.’

Niettemin heeft ook Jelinek aan het begin van Lust geprobeerd een soort vrouwelijke versie van de erotische novelle Histoire de l'oeil van Georges Bataille te schrijven. Het is haar naar eigen zeggen alleen niet gelukt. Op dit vlak kan ze alleen de mannelijke blik en taal gedienstig zijn, dat wil zeggen het mannelijke verlangen herhalen: ‘Als ik het over een mislukking heb, dan bedoel ik dat er geen vrouwelijke taal van de erotiek mogelijk is, omdat het object van de pornografische blik nu eenmaal geen taal kan ontwikkelen die haar eigen is. De vrouwelijke lust kan volgens mij alleen in negatieve vorm uitgedrukt worden, dus bijvoorbeeld als parodie op de pornografische taal van de mannen.’

Deze ‘negatieve’ strategie past Jelinek in al haar romans toe. Haar satire op de mannelijke seksualiteit mondt weliswaar uit in fascinerende maatschappijkritische boeken, maar wat betreft vrouwelijke erotiek zijn ze heel fatalistisch. Haar vrouwelijke personages zijn dermate onderworpen aan de macht van de heersende seksuele moraal, dat zij alleen het verlangen en het gedrag van mannen kunnen herhalen. In Jelineks visie leidt dit onherroepelijk tot hun vernietiging. Als er iets is wat erom schreeuwt veranderd te worden, dan is het de seksuele norm. Zelf lijkt ze echter in haar absolute en hermetische werk de hoop al te hebben opgegeven.

Hunkerende mond

Het werk van de in Zuid-Afrika geboren kunstenares Marlène Dumas bewijst dat het ook anders kan. Zij verhoudt

Marlene Dumas, Losing (her meaning), 1988. Courtesy Paul Andriesse, Amsterdam

[p. 32]

zich in haar schilderijen en teksten tot dezelfde pornografische blik, maar gooit daarbij de deur niet helemaal dicht. Zoals ik in Heimwee naar de mens (Arbeiderspers 2003) uitvoeriger beschrijf begint deze blik voor Dumas op het moment dat we iets willen objectiveren en eenduidig definiëren. Vandaar dat zij haar doeken titels meegeeft als: Waiting (for meaning) of Losing (her meaning). Ze schildert bijvoorbeeld 122 zwarte ‘koppen’ op een doek, die zo van elkaar verschillen dat niemand het meer in zijn hoofd zal halen over ‘dé zwarte’ te spreken.

In Dumas' teksten komen we ook nogal eens een muze tegen die last heeft van de porno-blues: ‘The muse is exhausted, because she smiles too much. The muse is exhausted, too many bodies and not enough soul. She's got the porno blues.’ (Sweet Nothings, 1997) Deze blues komt op het doek onder meer tot uiting in het zesluik Porno as Collage uit 1993: we zien zwartgekalkte vrouwen die zich in zes verschillende standjes voor onze wellustige blikken tentoonstellen. Maar hoe moeten we dit schilderij begrijpen? Is het een evidente bijdrage aan de feministische kritiek op de porno-industrie of wordt hier stiekem met de pornografische beeldvorming gecollaboreerd? We weten het antwoord niet meteen, omdat Dumas er als het ware een interpretatieobstakel in heeft aangebracht. Daarom aarzelen we en moeten we nog iets langer voor het doek stilstaan en wachten, waiting for meaning. Porno as Collage is een steen des aanstoots. De toeschouwer is de hordeloper die over allerlei obstakels heen moet springen voordat hij zich een oordeel kan vormen. Precies dat springen is de beloning die Dumas voor haar werk krijgt: het is het moment waarop we doelloos in de lucht hangen, de vaste grond onder onze voeten kwijt zijn en in die zin ontheemd zijn geraakt. Er is veel spanning en spektakel op het doek, en ook een weinig genot. Want anders dan Jelinek probeert Dumas de eerste contouren van vrouwelijke erotiek vast te leggen in een veeg lustvolle benen of een hunkerende mond.

Nog een stap verder gaat de schrijfster Marja Pruis die in haar debuutroman Bloem de volle schijnwerpers op een vrouwelijke erotiek durft te zetten. Je zou bijna zeggen dat haar roman het laatste taboe uit de Nederlandse letteren tot vertrekpunt heeft genomen. Alleen daarom al is Bloem een bijzonder boek. Er is moed en inzicht voor nodig om daarbij als vrouw overeind te blijven en niet in de valkuil van de mannelijke mimesis te vallen. Pruis slaagt erin een ander geluid te laten horen over de onmogelijkheid van de verbeelding van vrouwelijke erotiek, dankzij haar wel-

Marlene Dumas, Porno as Collage, inkt op papier, 1993. Courtesy Paul Andriesse, Amsterdam

overwogen stijl en haar kritische introspectie. Bloem is een schetsboek van hoe vrouwelijke seksualiteit er op papier uit kan zien én een waarachtige poging te schrijven over dat waarover niet of nauwelijks geschreven kan worden. En wie weet: hoe meer dit gebeurt, hoe vanzelfsprekender het wordt om, net als Bloem, te denken: ‘Seks, seks, seks. Eigenlijk denkt Bloem wat anders, maar dit staat wel zo netjes.’

onlangs verscheen van joke j. hermsen: heimwee naar de mens, essays over kunst, literature en filosofie (arbeiderspers, 2003). behalve schrijfster, is zij hoofdredacteur van boekman, tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid.