Literatuur. Jaargang 20

[p. 26]

Engagement in literatuur: ander rumoer

Is de schrijver geëngageerd als hij een mening heeft over het nieuws van vandaag? Of bestaat engagement juist uit een extreme afkeer van de wereld? Bespiegelingen naar aanleiding van een proefschrift als injectie voor de Nederlandse literatuur.

Liesbeth Eugelink

‘Want de roman heeft zijn eigen moraal die de ambiguïteit en de dubbelzinnigheid is.’
Maurice Blanchot

Het lijkt een bij voorbaat onmogelijk streven: niets willen zeggen, en desalniettemin geëngageerd willen schrijven. Of beter: juist in dat streven niets te zeggen, het moment te zien van engagement. Toch is dat precies wat de Franse filosoof Maurice Blanchot (1907-2003), na zijn definitieve ‘turn to literature’ in de jaren veertig, beschouwt als de essentie van literatuur en schrijven.

De opvatting lijkt niet alleen in groot contrast te staan met Blanchots eerdere politieke betrokkenheid (in de jaren dertig was hij onder meer lid van de activistische politieke beweging Jeune Droite, en riep hij in een van zijn vele artikelen die hij destijds schreef, op tot gewapende strijd en terrorisme). Zij staat tevens in contrast met wat er in de Nederlandse discussie over het onderwerp meestal onder verstaan wordt, en waarbij het juist gaat om een duidelijke stellingname over een politiek-maatschappelijke misstand. Engagement dat, om met Richard de Brabander te spreken, ‘in literair opzicht beperkt wordt tot de “kunst van het proza”, en in politiek opzicht, “tot de kunst van het mogelijke”.’ Dat soort engagement stond en staat centraal; of het nu om het pleidooi voor meer straatrumoer in de Nederlandse letteren ging (begin jaren tachtig), de klacht over de geringe betrokkenheid van Nederlandse schrijvers bij de Kosovo-oorlog (1999), of de signalering van een groeiend engagement in de kunst naar aanleiding van ‘11 september’.

Alleen al ter verrijking van het vigerende debat, is de uitgave van de dissertatie Engagement in spiegelschrift. Een confrontatie tussen Maurice Blanchot en Jacques Derrida waar Richard de Brabander eerder dit jaar op promoveerde meer dan welkom. Behalve een eerste uitgebreide studie naar de relatie tussen Derrida en Blanchot, behelst het proefschrift een onderzoek naar nieuwe vormen van engagement in het oeuvre van Blanchot - de filosoof waartoe ik me in dit artikel overigens zal beperken.

Eenvoudig te begrijpen zijn die andere vormen van engagement ondertussen niet. Want hoe moeten we ons dat voorstellen: schrijven om niets te zeggen, en precies daarin het moment van engagement zien?

Centraal in het denken van Blanchot, vanaf de eerste bundeling kritieken Faux pas in 1943 tot aan de publicatie van Le livre à venir eind jaren vijftig, staat de notie van ‘de ervaring van het onmogelijke’. De schrijver streeft er in het schrijven naar het onzegbare uit te drukken; woorden te vinden voor datgene waar eigenlijk geen woorden voor zijn. Of zoals De Brabander het omschrijft: ‘Schrijven is een beweging naar wat onzegbaar en zonder betekenis is, een spreken om niets te zeggen.’

Het niets zeggen is daarmee niet een vorm van zwijgen, zoals naar voren komt in een - cynische - uitspraak als: ‘Ik zeg maar niks, want er verandert toch niks door.’ Nee: het is juist een tot het uiterste gaan om nog datgene te verwoorden, wat eigenlijk niet onder woorden te brengen is. De betrokkenheid is daarbij niet gericht op een duidelijke politieke-maatschappelijke misstand (‘Irak’; ‘Israël-Palestina’). Het engagement is veel radicaler: het behelst een totale afwending van de wereld. Zich engageren betekent volgens Blanchot niet een ‘zich verbinden met’, maar een ‘losmaken van’. Hij wil een littérature dégagée - in tegenstelling tot een littérature engagée.

Deze negatie van de wereld is zowel een ontkenning van die wereld als de vernietiging ervan. En in die zin is de schrijver zelfs een terrorist. Een idee waar Graa Boomsma dicht bij in de buurt komt, als hij in Hollands Maandblad schrijft: ‘De belangrijke schrijver is een halve

[p. 27]

Tullo Pericoli, Literary Exercise, 1984

terrorist, een terrorist van het woord en niet van de daad.’ Maar Blanchot is extremer, in feite net zo extreem als hij was in de jaren dertig. De vergelijking die Marc de Kesel ooit maakte naar aanleiding van Blanchots opvattingen, maakt dat perfect duidelijk: ‘De terreur geeft ons een beeld van wat de literatuur zou zijn, als zij ophield literatuur te zijn en werkelijkheid werd.’ Pas als je deze regel daadwerkelijk tot je door laat dringen, en je dan tevens de televisiebeelden van de ineenstorting van de Twin Towers voor ogen haalt, realiseer je je dat een tekst van Beckett, waarbij vaak alleen nog stemmen figureren, zoveel meer heeft opgeblazen van onze wereld, dan zeg, een roman van Anna Enquist, waar ‘onbeschadigde’ mensen, huizen en straten in voorkomen.

Een tekst van Beckett, waarbij vaak alleen nog stemmen figureren, heeft zoveel meer opgeblazen van onze wereld, dan zeg, een roman van Anna Enquist

Die ervaring van het onmogelijke waar de schrijver naar moet streven en die de lezer ‘moet’ ondervinden, treedt niet in willekeurig elke tekst op. Blanchot heeft hierbij volgens De Brabander een bepaald soort literatuur voor ogen. Teksten ‘die zichzelf spiegelen, en op de taal, het schrijven en het literaire statuut reflecteren en zo zichzelf tot onderwerp maken’.

Het zijn dit soort teksten die De Brabander beschrijft met de term ‘spiegelschrift’. Anders dan zogenaamde transparante teksten - meer psychologisch-realistische verhalen die ongehinderd een doorkijk bieden naar de wereld in het boek - reflecteert het spiegelschrift op zijn eigen status als verhaal. Het is precies vanwege die eigenschap, dat deze teksten van oudsher werden uitgesloten van engagement. Of, in de parafrase van een van deze uitsluiters Sartre: ‘In het geval van engagement moeten de woorden doorzichtig zijn.’

De Brabander laat in zijn proefschrift zien dat er wel degelijk ook voor het spiegelschrift een geëngageerde rol is weggelegd. Een die, zoals we zagen, bovendien vaak veel radicaler is dan bij meer transparante verhalen.

Toch lijkt de winst die het proefschrift boekt met het onderzoeken van de mogelijkheid van engagement in spiegelschrift tevens de beperking ervan in te houden. De lezer krijgt licht het idee dat volgens Blanchot alleen schrijvers die spiegel-teksten schrijven daadwerkelijk geëngageerd kunnen zijn. Een inperking die de vraag oproept hoe we dan de schrijvers moeten waarderen bij wie vorm en inhoud wel degelijk noodzakelijk samenhangen - een van de eisen die Blanchot aan geëngageerde romans stelt -, maar die dat niet noodzakelijkerwijs of

[p. 28]

louter in spiegelschrift doen, noch per se in transparante teksten?

Een eerste antwoord op die vraag kunnen we formuleren als we ons realiseren dat spiegel-teksten niet louter reflecteren op het schrijven sec, maar dat de reflectie van een tekst op zijn eigen onvermogen wel degelijk betrokken is op een onderwerp of thema. Een goed voorbeeld daarvan is het boek De menselijke soort (1947) van Robert Antelme. Een titel die opvallend genoeg niet genoemd wordt in de dissertatie van De Brabander, terwijl dit - enige - boek van Antelme over zijn concentratiekampervaringen in Gandersheim tijdens de Tweede Wereldoorlog, van grote invloed is geweest op Blanchots denken over de ander (zie daarvoor zijn gelijknamige essay uit 1962 over dit boek). De menselijke soort laat precies het op zichzelf en het behandelde onderwerp reflecterende schrijven zien dat een tekst volgens Blanchot tot literatuur maakt. Meer concreet: Antelme probeert in zijn boek de vraag te verwoorden wat een mens tot mens maakt in een onmenselijke situatie (het concentratiekamp): een situatie dus waar datgene wat een mens tot mens maakt juist vernietigd moest worden.

De meerwaarde van Blanchot voor het nadenken over ethiek en engagement in literatuur, ligt mijns inziens verder in zijn nadenken over ‘het meervoudige woord’, de noodzakelijke eenheid van vorm en inhoud, en de ambiguïteit van de roman. Ideeën die bij voortduring opduiken in zijn essays, maar die door de nadruk die de dissertatie legt op het spiegelschrift, wellicht wat onderbelicht blijven. Blanchot biedt met zijn ideeën als het ware een begrippenapparaat - een methode dus, eerder dan een theorie -, die een goede analyse van engagement en ethiek in romans mogelijk maakt, zonder dat daarbij de ambiguïteit bij de gratie waarvan de roman leeft het onderspit delft. Een begrippenapparaat waarmee ook hedendaagse auteurs, die noch per se in spiegelschrift, noch per se transparant schrijven, geanalyseerd kunnen worden. Het nieuwste boek van de Zuid-Afrikaanse J.M. Coetzee, Elizabeth Costello, bijvoorbeeld, laat het soort zelf-ondermijning van de roman zien dat de Franse filosoof denk ik wel gewaardeerd zou hebben.

Deze roman, die bestaat uit een verzameling lezingen die slechts door een zeer dunne verhaallijn bijeen gehouden wordt, ondermijnt in feite met woorden de kracht van woorden. De hoofdpersoon, de oudere schrijfster Elizabeth Costello, reist de hele wereld over om lezingen te houden, waarin zij onder meer pleit voor een beter verstaan van de mens met dieren. Zij probeert een stem te



geven aan een groep in de samenleving die zelf niet kan spreken: de dieren. Maar, zelf behorend tot een zwakkere groep in de maatschappij, slaagt Costello daar echter niet in: ze stuit op louter onbegrip, en aan het lot van de dieren zelf verandert in feite niks.

Eerder dan de term spiegelschrift, het soort literatuur waartoe Elizabeth Costello ten slotte nauwelijks gerekend kan worden: daarvoor is de ‘reflectie’ erin te impliciet, bieden Blanchots genoemde ideeën over de ambiguïteit van de roman toegang tot het engagement in dit boek. Elizabeth Costello laat namelijk wél de noodzakelijke eenheid van vorm en inhoud, en de niet in één zin samen te vatten meerduidige betekenis zien, die de Franse filosoof per se noodzakelijk achtte voor literatuur: Coetzee heeft het bundelen van de lezingen nodig, om de krachteloosheid van diezelfde lezingen te tonen.

Dit is uiteraard slechts één voorbeeld. Maar ik denk dat er meer hedendaagse romans zijn waar Blanchot een interessant licht op zou kunnen werpen. Ook in die zin biedt Blanchots denken een geestelijke injectie waar de nogal eenzijdige Nederlandse discussie ten aanzien van engagement slechts baat bij kan hebben.