Literatuur. Jaargang 20

[p. 13]

Caraïbische leesfanaten Literatuuronderwijs in Suriname, de Nederlandse Antillen & Aruba

Fa yu e tron leisibakru (Sranan voor: hoe word je een leesfanaat?). Het is de titel van een methode voor literatuuronderwijs in Suriname uit 1997. Onlangs verscheen Kadans, voor het literatuuronderwijs op de Antillen. Er is volop aandacht voor de literatuur in de Caraïben, in het jaar waarin ook Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur van Michiel van Kempen verscheen. Een overzicht.

joost minnaard

Met eigen stem uit 1989 was een tamelijk succesvol boek over literatuur in het onderwijs op de Nederlandse Antillen. Het was, zou je kunnen zeggen, een Antilliaanse variant van Lodewicks Literatuur Geschiedenis en Bloemlezing, jarenlang het wat saaie standaardwerk over Nederlandse literatuur voor de middelbare school. Met eigen stem had in elk geval aandacht voor de Caraïbische literatuur, en gaf dus een eigen invulling van het literatuuronderwijs op Aruba en de Nederlandse Antillen. Met de invoering van het studiehuis enkele jaren geleden, verdween deze methode van de onderwijskaart. Eind vorig jaar verscheen op de Nederlandse Antillen een opvolger, de literatuurmethode Kadans. Literaire ontwikkeling en literaire begrippen, bedoeld voor de bovenbouw havo en vwo. Het boek is niet specifiek aan één taal gebonden; het vindt in het onderwijs zijn plaats binnen het geintegreerd literatuuronderwijs. Het is geen literatuurgeschiedenis: de literaire communicatie staat centraal. Hoewel de teksten en fragmenten gekozen zijn uit de wereldliteratuur, is het uitgangspunt de Antilliaanse en Caraïbische literatuur, zo geven de auteurs in hun voorwoord aan. Ze hebben zich daarbij in hoge mate laten inspireren door een voorbeeld uit Suriname.

Michiel van Kempen, de auteur van Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur, zegt over het Surinaamse onderwijs: ‘Toen ik in 1983 in Suriname begon te werken, bestond er zo goed als niets wat de eigen Surinaamse literatuur tot uitgangspunt had. Als leerkracht moest je - wilde je ten minste enigszins aandacht schenken aan de regio - alles zelf gaan verzamelen. En ik was daarin niet de enige.’ Als er al gebruik werd gemaakt van een methode dan was dat nogal eens Literaire Kunst van Lodewick. In 1997 verscheen Fa yu e tron leisibakru, dat je zou kunnen typeren als een combinatie van een literatuurgeschiedenis en een boek dat de literaire communicatie tot uitgangspunt heeft. De methode geeft behoorlijk wat ruimte aan de persoonlijke belevingsen ervaringswereld van de lezer, onder meer door te werken met leesdossiers. Het is die methode die een voorbeeld is geweest voor de auteurs van Kadans.

Ook Van Kempens Een geschiedenis kan een rol spelen in het onderwijs. ‘Het is niet zonder meer geschikt om in het voortgezet onderwijs te gebruiken’, aldus Van Kempen, ‘maar het kan op de lerarenopleiding gebruikt worden als bronnenmateriaal. Men zal de inhoud onderwiskundig moeten aanpassen voor het voortgezet onderwijs.’

Tevreden gebruikers

Fa yu e tron leisibakru bestaat alweer zo'n zes jaar. Er bestaat daarom met het gebruiken ervan de nodige ervaring. Op de lerarenopleiding in Suriname was dat een reden om na te gaan of de methode voldoet. In Nederlands in Suriname (mei 2003), het tijdschrift van de Surinaamse Vereniging van Neerlandici, schrijft Ton Wolf, ‘dat FL een geslaagde start heeft gemaakt als nieuwe, eigen literatuurmethode voor het Surinaamse vos [voortgezet onderwijs senioren, zeg maar de bovenbouw van het havo en vwo, jm]. De doelen van de samenstellers zijn helder en als zodanig overgekomen bij de gebruikers. De in het boek verwerkte didactiek en de gekozen teksten en opdrachten sluiten goed aan op die doelen, waarvan leesplezier bij vele leerlingen en oud-leerlingen inderdaad wordt bereikt.’ Wolf laat het niet bij conclusies; hij doet ook een aantal aanbevelingen. Zo wordt het hoog tijd een eigen literatuurmethode te ontwikkelen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs en de mulo. Op de genoemde lerarenopleiding is hiermee al een begin gemaakt, al heeft dit nog geen concreet resultaat opgeleverd. In ieder geval verdient de jeugdliteratuur een eigen plaats in zo'n methode.

Over het gebruik van Kadans valt nog niet zoveel te zeggen. Daarvoor is de methode nog te nieuw. In elk geval is duidelijk dat ze zeer goed is ontvangen, en ook op de Bovenwindse eilanden niet wordt gezien als een ‘metodo di Korsou (=Curaçao)’. Toch neemt Curaçao in literair opzicht een prominente plaats in op de Nederlandse Antillen, en dus in Kadans. Het is goed te bedenken dat de Nederlandse Antillen en Aruba iets anders zijn dan een zestal Waddeneilanden in de tropen. Curaçao is het grootste eiland en tevens het (bestuurs)centrum. Ook op literair gebied zien we dit weerspiegeld. Maar ook Aruba komt in ruime mate aan bod, vooral op het terrein van de poëzie.

Kompas op Nederland

De opzet waarbij de Caraïbische regio als uitgangspunt wordt genomen, voldoet en wordt op adequate wijze vorm gegeven in

[p. 14]

de genoemde boeken. Maar beperkt dit uitgangspunt de leerlingen niet, temeer daar een groot deel van hen voor een vervolgstudie naar elders (vooral Nederland) vertrekt? Dit geldt in verhevigde mate als je de provocerende vraag van Aart G. Broek, kenner bij uitstek van het gebied - Bestaat er wel zoiets als Caraïbische literatuur? - ontkennend beantwoordt. In de genoemde methodes wordt het uitgangspunt dat de Caraïbische literatuur centraal staat, en dus van belang wordt geacht, niet uitdrukkelijk besproken.

Dergelijke overwegingen zijn misschien nog meer aan de orde bij een literatuurgeschiedenis, zoals Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Van Kempen schrijft: ‘Om de Surinaamse literatuur zo goed mogelijk recht te doen, probeer ik de Caraïbische regio tot uitgangspunt te nemen. Dat betekent dat de Surinaamse literatuur centraal wordt gesteld en in een Caraïbisch kader is geplaatst, en indien nodig in tweede instantie ook in relatie wordt gebracht tot literatuur van elders. De westerse periodeconcepten voldoen zelden of nooit om de Surinaamse literatuur adequaat te beschrijven. Nederland is zeer lang (en soms nog) het kompas geweest dat de richting aangaf voor literatoren. Toch liepen bijvoorbeeld stijlperiodes zelden parallel. Geprobeerd is hier de interne dynamiek van de Surinaamse letteren te volgen en de eigen wetten van die letteren bloot te leggen.’

Van Kempen gaat ook in op het literatuuronderwijs in Suriname, en constateert dat Fa yu e tron leisibakru op het zesjarige Vrije Atheneum nauwelijks wordt gebruikt. Daar gebruikt men de losbladige methode Literatuur in facetten, ontworpen door de docenten Godeke Donner, Sandra Niemeijer en Ton Wolf. De literatuur uit Suriname en de eigen regio krijgt daarin slechts beperkt plaats. Niet verbazingwekkend: ‘Het Vrije Atheneum is een particuliere school die een zo nauw mogelijke aansluiting bij het Nederlandse onderwijs nastreeft, zodat een overstap door leerlingen eenvoudig kan worden gemaakt’ aldus Van Kempen.

Hoe is het in dit opzicht gesteld met het literatuuronderwijs op de Nederlandse Antillen en Aruba? De Caraïbisering staat er hoog in het vaandel, maar daarnaast is er volop aandacht voor de Nederlandse literatuur. Dat was zeker het geval vóór Kadans verscheen. In de praktijk bestond het onderwijs uit een combinatie van Caraïbische en Nederlandse literatuur. Ook in Kadans komen Nederlandse voorbeelden voor, meer dan het geval is in Fa yu e tron leisibakru. Bovendien hangt de gerichtheid op Nederland natuurlijk ook af van de school en de achtergrond van de leerlingen. En het belangrijkst is uiteraard de docent.

Literatuuronderwijs dat zich eenzijdig richt op de Nederlandse literatuur bestaat niet meer in de Caraïben. Dat zou ook niet meer kunnen. De schrijver Frank Martinus Arion constateerde al in 1977, toen hij les gaf op de lerarenopleiding in Suriname: ‘Als je het waagt te zeggen dat er geen Surinaams werk op de literatuurlijst mag bij het vak Nederlands, maken ze je het verwijt datje anti-Surinaams bent.’ Er bestaan inmiddels goede methodes om de Caraïbische regio in het centrum te plaatsen. Maar dat laat niet onverlet dat hier en daar om allerlei redenen ook de Nederlandse literatuur nog aandacht krijgt. Dat past wel bij het karakter van het literatuuronderwijs: literatuur laat zich immers niet indelen in vakjes en hokjes.