Literatuur. Jaargang 20

[p. 10]

Normen, waarden, wereldliteratuur Twee critici over de canon
Cor Vos

Jonathan Swift schreef ooit: ‘When a true genius appears in the world, you may know him by this sign, that the dunces are all in confederacy against him.’ John Kennedy Toole ontleende hieraan de titel van zijn meesterwerk A confederacy of dunces, dat een aanklacht is tegen de uitwassen van het moderne leven in de vorm van een grootse tragikomedie. Maar Toole heeft de publicatie van zijn magnum opus nooit meegemaakt. Niemand, maar dan ook werkelijk niemand wilde het uitgeven, en hij benam zichzelf op 32-jarige leeftijd het leven. Het mag een wonder heten dat zijn volhardende moeder de schrijver Walker Percy zover kreeg dat hij dit pak van Sjaalman las en op waarde schatte. Het relaas van Ignatius Reilly, een Don Quichot van onze tijd, verscheen ten slotte in 1980. Een meer recente aanwinst in ons pandemonium van belangrijkste schrijvers uit de vorige eeuw is de Hongaarse balling Sándor Márai. Deze wees het communisme af en verliet zijn geboorteland, waar zijn werk dan ook verboden werd door, laten we zeggen, een confederacy of communist dunces. Zijn boeken verschenen vrijwel onopgemerkt in het buitenland en Márai pleegde in 1989 zelfmoord. Vier jaar geleden werd hij evenwel ineens herontdekt. Toole en Márai, twee grote schrijvers, beiden slachtoffer van de normen en waarden van hun tijd. Wat kunnen we nog meer zeggen over de relatie tussen die ‘normen en waarden’ en de constant veranderende canon van de wereldliteratuur? Twee critici komen hier aan het woord. Pieter Steinz schreef voor het nrc Handelsblad de serie ‘Wereldliteratuur in 52 weekends’, een literaire stoomcursus, geïllustreerd met fictieschema's, waarin de invloed van het ene literaire werk op het andere te volgen was. In oktober van dit jaar zal deze leesgids in boekvorm verschijnen onder de titel Lezen & cetera. Willem Kuipers was jarenlang criticus bij de Volkskrant. In 1997 publiceerde hij isbn van de wereldliteratuur, volgens het voorwoord ‘uitsluitend gewijd aan literair proza dat vast en zeker ook over honderd jaar nog tegen de grilligheden van de tijd bestand zal zijn’. Begin volgend jaar zal Kuipers' eigen bijdrage aan de literatuur, zijn debuutroman De werkplaats, bij uitgeverij Cossee verschijnen.

Pieter Steinz, foto: Carla Schoo

Steinz

‘Een canon wordt gevormd door de normen en waarden in een samenleving. In China, Afrika of de Arabische wereld hebben ze een totaal andere literaire canon dan in West-Europa en Amerika. Wie heeft er hier gehoord van Mathnawi van Jalalal-Din Rumi uit Iran of Het seizoen van de migratie naar het noorden van de Soedanees Tayeb Salih? Toch stonden ze beide op een top-honderd van fictiewerken die ter gelegenheid van het nieuwe millennium werd samengesteld door honderd schrijvers uit vijftig verschillende landen - naast Decamerone en Ulysses.’

‘Waarden - de dingen die mensen waardevol vinden - verschillen van cultuur tot cultuur. Normen - wat mensen normaal vinden - ook, maar die zijn veel sterker afhankelijk van het verloop van de tijd. Wat vijftig jaar geleden tot de canon behoorde, kan er vandaag uit verdwenen zijn en omgekeerd. De literatuurkritiek van de Tweede Feministische Golf heeft er in de jaren zeventig voor gezorgd dat talloze geheel of vergeten schrijfsters doorgedrongen zijn tot de canon, van Aphra Behn met Oroonoko tot Zora Neale Hurston met Their Eyes Were Watching God. Gelukkig maar, anders zouden we nooit meer hebben gehoord van een briljante novelle als The Awakening van Kate Chopin. Over twintig jaar zal een aantal van de destijds met veel geweld gecanoniseerde boeken weer uit de canon gevallen zijn, en vast niet ten onrechte. Niet alleen de emancipatie van vrouwen en minderheidsgroepen heeft haar weerslag op canonvorming, maar ook het minder krampachtig vasthouden aan de scheiding tussen “hoge” en populaire cultuur, en de steeds vrijer wordende houding tegenover seks en geweld. Lady Chatterley's Lover, Lolita en American Psycho konden pas goed en wel tot de canon doordringen toen de verzamelde critici “onzedelijkheid” niet langer als diskwalificerend criterium hanteerden.’

[p. 11]

Kuipers

‘Normen. Waarden. Canonisering. Wereldliteratuur. Elk van die woorden trekt een duizendtal boekenkasten open, waarin de werken van honderden denkers staan te vergelen. Het woord “wereldliteratuur” is in elk geval, zoals je weet, afkomstig van de weergaloos grote schrijver, dichter en denker Goetbe, die zich het woord ten overstaan van zijn meewandelende bandrecorder Eckermann liet ontvallen, met deze boodschap: “De tijd van nationale literaturen is voorbij.” Elke lezer krijgt in de toekomst steeds meer met boeken uit andere landen en culturen te maken, wat de oude bard goed heeft voorzien.’

‘In beginsel ontstaat de canon doordat meer lezers in hun waardeoordeel over een bepaald literair kunstwerk overeenstemmen. Maar de praktijk, net als in de geldhandel, is veel ingewikkelder. Niet alleen individuen, maar ook allerlei instituties, zoals de uitgeverij, de kritiek, de Grote Prijzen bepalen mede wat de canon is. In onze tijd is het een bijna niet meer te volgen spel geworden - net als in de geldhandel - waaruit voortdurend nieuwe namen en titels voortkomen. De canon staat daardoor niet alleen ter discussie, hij is ook volop in beweging. Wat veel te weinig gebeurt is het in onze literatuurgeschiedenis integreren van de boeken uit de wereldliteratuur, die of we het nu willen of niet, geheel overeenkomstig de profetie van Goethe, de enige literaire werkelijkheid is geworden, met alle problemen van dien, want hoe beoordeel je boeken uit een cultuur die je vreemd is, en waarvan je de taal niet kent? Een enorm terrein van onderzoek dient zich aan, maar wij doen, geheel overeenkomstig de tijdgeest, niets of hooguit het weinige wat nodig is om ons baantje binnen de vaderlandse al of niet universitaire bureaucratie te behouden. Visie, mijne dames en heren. Visie. Die biedt de grote literatuur. Die zouden ook de door de overheid bezoldigde onderzoekers aan de dag moeten leggen. Er zou al veel gewonnen

Uit: Lezen & cetera, Pieter Steinz

zijn als onze neerlandici en andere taal- en letterkundigen zouden beginnen met - op een enkel meesterwerk na - alle secundaire literatuur weg te flikkeren en weer eens de boeken gingen lezen waar het om gaat, de vele waardevolle boeken die heden ten dage de wereldliteratuur uitmaken. Elke dag. Nieuwsgierig. Begerig. Met geen ander doel dan de ooit zo bewonderde “belezenheid” weer tot een vat van literaire kennis te maken en mede daardoor een eigen kritisch inzicht te verwerven in al die godvergeten schoonheid die nu bijna niemand meer onder ogen komt, blindgemaakt als we worden door de bekrompen bedienaren van de massamedia en de cynische leiders van het grootuitgeversbedrijf.’