Literatuur. Jaargang 20

[p. 6]

Vergeten en hervonden Gerusalemme liberata in het Nederlands

Gerusalemme liberata voor het eerst in een rijmende Nederlandse vertaling, juichte nrc Handelsblad. Maar is Tasso's meesterwerk onbekend in onze taal? Over een veelvertaald meesterwerk dat vergeten raakte.

johan oosterman

Toen onlangs Jeruzalem bevrijd, de vertaling door Frans van Dooren van Torquato Tasso's Gerusalemme liberata, werd besproken in nrc Handelsblad, schreef de recensent dat nu eindelijk, meer dan vier eeuwen na het schrijven van dit meesterwerk, Tasso's

Onder, links: Een hemelse schare komt de kruisvaarders te hulp en jaagt de Turken op de vlucht. Prent van Giambattista Piazetta

Onder, rechts: Clorinda, dodelijk verwond door Tancredi die haar niet herkende, vraagt om te worden gedoopt. Prent van Giambattista Piazetta

kruisvaartepos in het Nederlands vertaald was. Wel wees hij nog op Vondels vrijwel volledige prozavertaling, maar dat was geen ‘vormvaste’ vertaling en ze telde dus niet echt mee (nota bene: Frans van Dooren, de vertaler, wijst in zijn voorwoord op het bestaan van ten minste vijf Nederlandse vertalingen).

Torquato Tasso (1544-1595), een van de grote Italiaanse renaissancedichters, voltooide Gerusalemme liberata in 1575. Het is een omvangrijk epos in twintig zangen van elk ongeveer honderd achtregelige strofen. De historische eerste kruistocht, onder leiding van Godfried van Bouillon, leverde Tasso het materiaal voor een meeslepend gedicht over krijgshaftige helden die, geheel in de geest van de Contrareformatie, het ware geloof verbreiden (en die tussen de bedrijven door vaak ten prooi vallen aan de liefde). Al direct bij het verschijnen was Tasso's epos vermaard en al gauw werd het vertaald. Ook in het Nederlands.

Vondel werkte in de eerste decennia van de zeventiende eeuw aan zijn vertaling en was daarmee de eerste die dit omvangrijke epos van Tasso in het Nederlands omzette. Maar hij liet het nooit in druk verschijnen

[p. 7]

(en nog steeds bestaat er geen integrale uitgave van): het manuscript bleef liggen tot na zijn dood en kwam uiteindelijk in de bibliotheek van Sint-Petersburg terecht. Vondel heeft de prozavertaling gezien als voorbereiding op een groter werk, zoals hij ook andere vertalingen zag. Zo vertaalde hij het werk van Ovidius en Vergilius aanvankelijk haast woord voor woord in proza om er vervolgens een rijmende versie van te maken. En die achtte hij geschikt voor de drukpers. Met zijn Tasso-vertaling is het anders gelopen. Toch bleven Nederlandse lezers niet verstoken van het heldendicht over de bevrijding van Jeruzalem. Nog tijdens Vondels leven zetten zeker drie anderen zich aan de vertaling. En ook daarna bleven vertalingen verschijnen.

Waar Gij, o Heer! Uw heilig offerbloed
Op aarde plengde uit doodelijke wonden,
Daar smelt ik niet, met overkropt gemoed,
In tranen weg bij d'aanblik mijner zonden?
Mijn koude ziel! stroomt ge in geen dubblen vloed
Ten oogen uit, in 't brandend vocht verslonden?
Mijn harde ziel! vergaat ge niet van pijn?
Wie thands niet weent, zijn wee zal eeuwig zijn!...

O Heer, waar eens de druppels van uw bloed
hun droeve spoor op aarde achterlieten,
moet ik niet daar met een bedrukt gemoed
de stromen van mijn droefenis vergieten?
O hart van ijs, waarom laat jij geen vloed
van warme tranen uit mijn ogen schieten?
Ach, wie op zo'n moment niet bitter schreit,
verdient te schreien tot in eeuwigheid!

Siet hier een vaers

Maria Tesselschade Roemer Visscher, muze van vele dichters en geleerden in het begin van de zeventiende eeuw (waaronder ook Vondel) heeft jarenlang gewerkt aan een vertaling van Gerusalemme liberata. In 1644 schrijft ze aan Barlaeus ‘ick was in het uyt schryven van myn Tasso, en siet hier een vaers’, waarna ze een strofe citeert die het moment beschrijft waarop de kruisvaarders, aangekomen bij Jeruzalem, hun schoeisel uittrekken en in tranen de stad zien waar Christus' bloed vloeide:

Wye ist, daer ghy o Godt met duysent beecken bloedich
Het aerdryyck liet besproeyt, die niet ten minsten souw
Om zulcken wrang gedacht uyt storten gans wemoedich
Maer twee fonteynen van een bitter klachten dauw.
Ghy myn bevroosen Herdt, waerom door d'oogen heenen
En druppelt ghy niet aff Heel tot een traenen vloet
Ghy myn verherde Hert, breeckt en wildt u niet ontsteenen,
Waert dat ghy altyt weent, soo ghy't nu niet en doet.

Het zijn de enige verzen die van deze vertaling resteren. In datzelfde jaar 1644 verscheen voor het eerst een Nederlandse vertaling in druk, al was het slechts een van de twintig canto's: Vierde gezangh van Ierusalems verlossinge, vertaald door Olivier van Tempel. De ondertitel maakt duidelijk waarover het in dit gedeelte gaat: ‘waer in der vrouwen listigheydt door haere vleyeryen wert afgebeelt’. Opvallend genoeg was het precies dit vierde gezang dat Vondel in zijn vertaling heeft overgeslagen.

Veertien jaar later, in 1658, verschijnt de eerste volledige vertaling in het Nederlands, een prozavertaling door Joan Dullaart, broer van de veel bekendere Heiman Dullaart, die in een lofdicht de vertaling van zijn oudere broer aanprijst. Dullaart (de vertaler) neemt in zijn voorwoord alvast de critici - ‘neuswijze letterzifters’ - onder vuur. Hoe zijn vertaling in 1658 werd onthaald, is onbekend. Maar twee eeuwen later heeft de vaak malicieuze Witsen Geysbeek,

Torquato Tasso in Jeruzalem Verlost door J.J.L. ten Kate. Uitgave A.C. Kruseman. Haarlem, 1854

er weinig goede woorden voor over: ‘slecht durven wij noemen 's mans prozavertaling van Tasso's Verlost Jeruzalem.’

Enkeltje vergetelheid

Na het verschijnen van Dullaarts vertaling is het 130 jaar stil rond Tasso's epos. De Verlichting voelt klaarblijkelijk weinig verwantschap met dit militante christelijke heldenverhaal. Maar als de Verlichting ten einde loopt en de Romantiek zich aankondigt, is Tasso terug op het Nederlandse toneel. J. Nomsz (1738-1803), gevierd en zeer

[p. 8]

Godfried van Bouillon (links), tijdens de verovering van Jeruzalem, eerste kruistocht. Miniatuur uit hs. KA XX van de KB in Den Haag (f. 253v)

productief toneelschrijver, vertaalt het werk wanneer het hem minder goed gaat. Zijn roem is tanende en zijn vermogen geslonken. Zijn Jeruzalem verlost (1789), vertaald naar het Frans, omvat slechts vijf zangen: de uitgever durft een omvangrijker boek niet aan. Dat het toch wordt gewaardeerd, blijkt uit het verschijnen in 1800 van een tweede druk. Inmiddels is Nomsz' naam goeddeels uit de literatuurgeschiedenis verdwenen. Een van de weinige publicaties die de laatste decennia aan hem gewijd zijn, heet veelzeggend: ‘enkeltje vergetelheid’.

Na Nomsz volgen in 1834 Graadt Jonckers (die het volledige epos vertaalt) en in 1845 A. Oudeman (die slechts een episode heeft omgezet). En dan verschijnt bij uitgever A.C. Kruseman in de reeks Buitenlandsche Klassieken in 1852-1856 Jeruzalem Verlost, de vertaling van J.J.L. ten Kate, meest productieve van alle dominee-dichters uit de negentiende eeuw. Alleen al de lijst met grote vertalingen van zijn hand is indrukwekkend: Goethes Faust, toneel van Shakespeare, Fabels van La Fontaine, De hel van Dante. Ten Kates vertaling werd ronkend onthaald in De Gids: ‘Het meesterstuk van Torquato Tasso [...] is meesterlijk door Ten Kate vertolkt, die in dezen arbeid een nieuw bewijs geeft van zijne heerschappij over zijne taal en poëtische vorm.’ Dat meesterschap werd jaren later ironisch bezongen door Frederik van Eeden (onder het pseudoniem Cornelis Paradijs): ‘Zing dartel, speels of vroom van zinnen/ Op kerken, vorsten of vorstinnen,/ Wij minnen alles wat gij doet:/ Want wat Ten Kate schrijft is goed!/ Zing, J.J.L. ten Kate,/ Ten aller vromen bate!’ Maar lang voor Van Eeden deze woorden schreef is Jeruzalem Verlost ten minste driemaal herdrukt, voor het laatst in 1870 (in linnen gebonden kost deze uitgave f 2,50). Kort daarvoor, in 1869, verschijnt nog eenmaal een nieuwe vertaling, nu door J. van Egmond jr., gebaseerd op het Hoogduitsch: 's Verlost Jeruzalem in een verhaal gebracht. Het boekje (dat ik trouwens tot op heden in geen enkele collectie heb kunnen traceren) bevat ‘4 plaatjes in chromolithographie’ en kost, in linnen band, f 1,90. Het is het slotakkoord. En dan zwijgt Tasso (opnieuw!) voor ruim 130 jaar.

Een paar jaar voor Tasso uit de gratie raakt, verschijnt de eerste Nederlandse vertaling van Dantes Goddelijke komedie. Terwijl Gerusalemme liberata, dat verheven epos over verheven helden, keer op keer vertaald werd, keek geen vertaler om naar Dantes meesterwerk. Alleen wat fragmenten werden vertaald aan het begin van de negentiende eeuw. Maar vanaf 1863, toen de vertaling van A.S. Kok verscheen - gevolgd door die van Hacke van Mijnden - is Dante onder vertalers even geliefd als Tasso dat in de eeuwen daarvoor was. Het roept interessante vragen op over de geschiedenis van het vertalen.

Frans van Dooren heeft nu de draad hernomen - en na Ten Kate is hij de tweede die zowel Dante als Tasso vertaalde. Zijn Jeruzalem bevrijd is de zevende volledige vertaling van Gerusalemme liberata, en nu in een tijd waarin het christelijke heldendom van de kruisvaarders weinigen nog iets te zeggen heeft. We voelen ons eerder wat ongemakkelijk bij de inhoud van dit anti-Saraceense epos. Wij lezen het werk in elk geval niet, zoals Ten Kate cum suis, om ons te laten aanvuren door de strijders voor het ware geloof. Voor ons is Tasso's epos in de eerste plaats een literair kunstwerk, misschien omwille van zichzelf te genieten, en zeker de moeite waard als belangrijke inspiratiebron van schrijvers, schilders, componisten. In musea, concertzalen en operahuizen is Tasso's invloed onontkoombaar. Wie nu wil lezen waar het allemaal vandaan komt, kan de tekst eindelijk weer in het Nederlands tot zich nemen. Al is ook de vertaling van Ten Kate, antiquarisch, nog vrij makkelijk verkrijgbaar.

torquato tasso, jeruzalem bevrijo, vertaald door frans van dooren, is verschenen bij athenaeum - polak & van gennep te amsterdam en kost € 55, -.