Literatuur. Jaargang 20

[p. 20]

Dames en heren, èles en peren Romans over het studentencorps

Romans over het studentenleven te over: van Simon Vestdijk, Maarten 't Hart, Ronald Giphart en vele anderen. Eén type studentenroman springt eruit. Een paar schrijvers hebben het gewaagd te berichten uit de besloten wereld van het studentencorps. De wereld waar je bij hoorde, of niet.

Marja Pruis

‘Binnen stonden ze mij op te wachten, de loeders.’ Erik Hazelhoff Roelfzema, Soldaat van Oranje (1971)

Eventjes heb ik met ze te doen, als ik ze brillen zie passen bij de opticien, hartje Utrecht. De één heeft de ander net uitbundig begroet. ‘Kerel! Moet je nu alweer een nieuwe bril?’ ‘Jaaa man. Op het feest gisteravond ben ik 'm kwijtgeraakt.’ Vette lach over en weer.

Brildragende studenten hebben het zwaar in het corps. Tijdens de ontgroening moeten ze hun gezicht met bril en al in de yoghurt dopen en vervolgens met gevulde glazen weer de wereld inblikken. Verder verdwijnt er wel eens een brilletje in de kotsbak - heel handig in de toiletten naast de pisbakken op de juiste hoogte aangebracht mét hoofdsteuntje - zeker als je in flagrante delicto joviaal op de schouders wordt geslagen.

Het zijn wetenswaardigheden die ik ontleen aan de romans die over het corps zijn geschreven, met name De ontgroening van Boudewijn van Houten, dat oorspronkelijk verscheen onder de titel Zoveel lol (1971), Esprit de corps van Kees van der Pijl (1989) en Mores van Onno te Rijdt (2001). Jongensboeken zijn het, die verhalen van een gesloten wereld en geschreven zijn door - hoe kan het anders - voormalige insiders. Na enig speurwerk vond ik ook nog twee meisjesboeken over het studentencorps: Doezamand van Marijke Harberts (1994) en Een vaste vriend van Mirjam Windrich (1996). Vijf romans in totaal die én een scherp beeld geven van het studentenleven in de corpora van verschillende universiteitssteden, van de jaren vijftig vorige eeuw (Harberts) tot aan de jaren negentig (Te Rijdt), én vragen opwerpen over mogelijkheden en beperkingen van het genre.

Een kotsend zwikje vlerken

De ontgroening van Boudewijn van Houten is de bekendste roman over het corps. Voor het eerst had een roman de initiatieriten tot onderwerp, hetgeen te maken zal hebben met de verdwijnende vanzelfsprekendheid in de jaren zeventig dat een student lid werd van het corps. Voorheen waren de omgangsvormen binnen het corps slechts brallerig decor, of dienden ze als smakelijke binnenkomer, zoals in Soldaat van Oranje van Erik Hazelhoff Roelfzema. ‘Dankzij Boudewijn van Houtens documentaire roman’, schreef Komrij in Vrij Nederland, ‘weet ik dat onze diplomaten en topzakenmannen een almaar brakend en kotsend, hossend zwikje vlerken is geweest’. Inderdaad wordt er in ontstellende hoeveelheden gezopen en gekotst bij Van Houten, en amper gestudeerd. In detail beschrijft hij hoe de foeten door ouderejaars worden rond gecommandeerd, moeten kikkeren en robben tot hun pak kapot en smerig is, trappen opgesleept worden of er juist van af gesodemieterd. Iedere ratio ontbreekt, het gaat er alleen maar om dat je doet wat je gezegd wordt, want voor je het weet ben je een knor of een rotte peer. Van Houtens student Egbert Nees schikt zich in alles, omdat hij kost wat kost ‘erbij’ wil horen. Hij komt uit een provinciaal ambtenarenmilieu - zijn vader is leraar geschiedenis - waarvoor hij zich doodschaamt.

[p. 21]

Foto: Ronald van den Heerik/Hollandse Hoogte

Schaamte is een dominant thema in deze studentenromans. Bij nader inzien logisch, omdat zeker drie van de schrijvers hun buitenstaander-zijn onderstrepen door de eigen frustrerende ervaringen met het corps in een roman te verwerken. Zij hoorden er toen niet bij, hoezeer ze ook hun best deden, en hebben zichzelf nu voorgoed ontmaskerd. Hazelhoff Roelfzema schrijft in Soldaat van Oranje - de openingspagina's van deze roman moeten tijdens de ontgroening hardop worden voorgelezen, zo vertelde mij een dertigjarige Leidse oud-corpsstudent - dat het Corps nooit onuitstaanbaar werd, omdat het zichzelf nooit helemaal serieus nam. Een uitspraak van iemand die, alleen al op grond van zijn dubbele naam, het zich kan permitteren de ballotagepraktijken van het corps ‘niet helemaal serieus’ te nemen. De herinnering eraan blijft ‘een glimlach’, schrijft hij, míts je erin thuishoorde. In deze romans is de glimlach in lichte vorm terug te vinden in Doezamand en in sardonische vorm in Mores, maar verder is hij ver te zoeken. De schaamtevolle ervaring van zelfverloochening en de pijnlijke sensatie van uitsluiting overheersen.

Iedere ratio ontbreekt, het gaat er alleen om dat je doet wat er gezegd wordt, want voor je het weet ben je een knor of een rotte peer

Dat is gewoon mos

Ooit was het een volstrekt natuurlijke zaak om lid te worden van het studentencorps. Als Marijke Harberts' alter ego Karin van Dam, in Doezamand, in de jaren vijftig Klassieke talen gaat studeren in Leiden, is dan ook het eerste wat ze doet zich aanmelden bij de vvsl. ‘Anders kende je niemand en hoorde je nergens bij.’ Gelaten ondergaat ze de vernederingen tijdens ‘het novitiaat’, die voornamelijk verbaal zijn. ‘Heeft iemand “binnen” geroepen?’ ‘Ik dacht dat ik aan de beurt was.’ ‘Dat bepalen wij wel!’ Met veel gevoel voor ironie beschrijft Harberts de absurde regels en voorschriften. Tijdens Leidens ontzet mogen eerstejaars de stad niet in. ‘Dat is gewoon mos.’ Karin is weliswaar een meisje uit de provincie, van kleinburgerlijke komaf, maar veel hinder ondervindt ze daar niet van. Pas later, als haar zusje zegt dat ze opeens zo gek deftig is gaan praten, en ze het interieur van het ouderlijk huis nog eens bekijkt, voelt ze de benauwenis van haar achtergrond. De echte ontgoocheling treedt pas in als ze

[p. 22]

er tijdens haar studie achterkomt dat een meisje, of ze nu wil of niet, aan de man moet zien te komen.

Esprit de corps van Kees van der Pijl speelt zich ook af in Leiden, in de jaren zestig, met de dreigende voorbode van de studentenrevolte in Parijs op de achtergrond. Sjoerd Visser verzwijgt voor zijn medestudenten dat zijn vader slager is, net zoals Egbert Nees in De ontgroening vragen over zijn familiewapen zo vaag mogelijk beantwoordt. Zowel Visser als Nees zijn slappe figuren, die heel ver gaan in hun aanpassingsbereidheid. Egbert laat zich in een kelder opsluiten, en met een windbuks beschieten, Sjoerd wordt van zijn bed gelicht en met zijn stropdas vastgebonden aan een lekkende wastafel. In De ontgroening is het uiteindelijk een vrouw die Egbert de ogen opent en hem op een andere manier laat kijken naar de lui met wie hij ‘een unieke broederschap’ nastreefde: ‘Studenten gedragen zich als kinderen...of als oude heertjes. Mannen zijn het nooit.’ In Esprit de corps moet er eerst een dode vallen.

Sjoerd is de enige die de geheimcode doorbreekt en lekt aan de pers over het gebeuren.

De regels van het spel

Wat ‘lekken’ betreft, en het doorbreken van geheimcodes, lijkt Van der Pijl sterker dan Van Houten op een Voskuilachtige manier uit de school te klappen. Gesprekken worden gedetailleerd en levensecht weergegeven, alsof de schrijver put uit een dagboek dat hij bijhield tijdens zijn studiejaren. ‘Vanuit een onbestemd verleden hoorde Sjoerd de stem van Cornelis Baron Wilms Thij, in gesprek met een pas geïnstalleerde Commissaris voor het Meubilair. “In Drente,” zei Wilms Thij. “Van die kleine kutplaatsjes, jongen! Dan wor-jij burgervader van kutplaatsje één, en ik van kutplaatsje twee, en tussen die twee kutplaatsjes leggen we achttien holes aan en we spelen de godganse kolére-dag heen en weer, héén en weer. Dát is het moderne burgemeesterschap!”’

Net als in De ontgroening en Esprit de corps worden in Mores extreme pesterijen en vernederingen beschreven, maar Te Rijdts held weet zich wonderwel te handhaven. Hij treedt dan ook in zijn vaders voetsporen. In het beruchte studentenhuis Sicilia - waarvoor het Leidse Wallon model stond - moet Ward van Rigteren zich vooral staande zien te houden tegenover huisoudste Grodder, sadist en zielepoot ineen. Deze verstopt bijvoorbeeld porno op Van Rigterens kamer om die door meisjesstudenten te laten ontdekken, en zet zijn hele huisraad op straat. Van Rigteren beheerst de regels van het spel; hij pist tegen iemand aan, opent de brandspuit tijdens een feest en brult en lalt duchtig mee. Razendsnel ontpopt hij zich tot een geslaagde corpsbal, oftewel ‘een absoluut goeie pik’. In een interview vertelde de schrijver zijn eigen ervaringen van twintig jaar her naar het heden getransporteerd te hebben. Na enig onderzoek was hij erachter gekomen dat er toch ‘helemaal niets’ was veranderd in de tussentijd.

Tot dezelfde conclusie moet Een vaste vriend wel leiden, waarin Mirjam Windrich een grauw beeld optrekt van het type studentes waartegen Karin van Dam in Doezamand dertig jaar daarvoor al opliep. Meisjes die hun studie niet hoeven af te maken zo gauw ze een geschikte huwelijkskandidaat, of moderner gezegd ‘een vaste vriend’, hebben gevonden. Simone studeert Nederlands en raakt verslingerd aan de eerste de beste jongen met wie ze het bed deelt. Ze wordt lid van het corps, omdat ze dan de kans heeft om vaker haar object van verlangen tegen het lijf te

[p. 23]

lopen. Tijdens de ontgroening moet ze mee op kamp. ‘Er school een zekere veiligheid in de suggestie van eensgezindheid.’ Het verplichte moppen tappen en zingen vindt ze vooral walgelijk. Eenmaal werkzaam in het bedrijfsleven komt ze tussen de mannen terecht die allemaal lid van het corps zijn geweest. Net als Harberts schetst Windrich het ‘echte’ leven als een onvermijdelijke zaak, waar je je of je nu wilt of niet in moét begeven: dit is blijkbaar wat mensen verstaan onder het opbouwen van een ordentelijk bestaan.

‘Studenten gedragen zich als kinderen...of als oude heertjes. Mannen zijn het nooit’

Loyaliteit of uitsluiting

Aan dramatisch gehalte geen gebrek in deze boeken, indringende psychologische processen evenmin. Toch zijn - met uitzondering van het recente Mores - deze titels alleen nog antiquarisch te verkrijgen. Nu geldt dat voor het leeuwendeel der boeken die in Nederland verschijnen, maar het zegt ook iets over de korte levensduur die dergelijke zedenschetsen over het algemeen beschoren is. Het feit dat al deze romans kennelijk dicht op de eigen huid zijn geschreven, en sterk leunen op de werkelijkheid, is zowel het sterke als het zwakke punt. Vooral de drie herenromans zijn bijna antropologische studies van een gesloten gemeenschap met geheimcodes, een eigen taal en sterk geritualiseerde omgangsvormen. De beschrijving daarvan vergt zoveel aandacht, dat het slechts hier en daar lukt om iets van onderliggende mechanismen of persoonlijke ontwikkelingen te laten zien. Van Houtens Egbert Nees is en blijft een hol vat, voor wie sympathie noch antipathie op te vatten is. Van der Pijl heeft zijn Sjoerd Visser iets meer aangekleed, door hem als volwassene te laten terugblikken op zijn studententijd. Scherp maakt Van der Pijl aanschouwelijk hoe je nooit ‘een van hen’ wordt, al beweren ‘zij’ van wel. Te Rijdt beschouwt met de ogen van Ward van Rigteren het corps met geamuseerde distantie, hetgeen geestige beschrijvingen oplevert van bralpartijen, met veel ‘HAHAHAHAHA’ en ‘Geil!’ Zijn personage is ervan doordrongen dat het gewoon een spel is. ‘Het enige probleem is dat niet iedereen het als een spel kan zien.’

In de beide damesromans draait het niet om het al dan niet geaccepteerd worden in het corps, maar om uitsluiting op een algemener plan. Historisch gezien is daarbij Doezamand het interessantst. Harberts geeft een verstik-



kend beeld van conventies in haar tijd. Daarbij vergeleken is het verenigingsleven een haven van vrijheid en leergierigheid. Voor zover haar ‘èle’ Karin fysieke verlangens heeft, gaan die uit naar een van haar beste vriendinnen. Onder de druk der omstandigheden verlooft ze zich, en volgt haar aanstaande naar uithoek Hengelo. Een medestudente reageert teleurgesteld: ‘Jij bevestigt weer de gangbare opvatting dat meisjes naar Leiden komen om een man te vinden.’

In Een vaste vriend beschrijft Windrich een dergelijke, vergeefse zoektocht tot in alle deprimerende finesses. Diep in haar hart kijkt Simone neer op de corpsballen die later haar collega's zijn. Ze moéten wel naar haar luisteren, want tijdens de sollicitatiegesprekken hebben ze haar verzekerd dat het in hun bedrijf ‘absoluut’ geen verschil maakt of je man of vrouw bent. ‘Nee, die tijden zijn voorbij.’

‘hahahahaha!’ De jongens bij de opticien hebben gezelschap gekregen van twee meisjes. Blonde paardenstaarten, gestreepte poloshirts. De festiviteiten van de avond ervoor worden doorgenomen, evenals het ophanden zijnde weekend. In De ontgroening - die zich afspeelt in de fictieve stad Maasdam waar de onvolprezen studentenstad Utrecht onmiddellijk in te herkennen is - beschrijft Van Houten een ontmoeting op straat tussen Egbert Nees en zijn kornuiten met enkele corpsmeisjes. ‘Ik heb gehoord dat jullie installatie poepjesleuk is geweest.’ ‘Ja, het was strontemooi.’ De ene jongen heeft nu een smal brilletje met een kleurloos montuur opgezet. ‘Deze is wel lachen, hè?’ zegt hij. ‘Geil!’ roepen de meisjes in koor. Dat wordt weer poepjesleuk, dit weekend.