Literatuur. Jaargang 20

[p. 10]

‘Een waas van deftigheid die onterecht is’ Zingen in het Nederlands

Jacques Brel, Randy Newman en zelfs The Beatles; niemand is verbaasd over Nederlandse vertalingen van hun werk. Maar Schubert of de Matthäuspassion in het Nederlands is iets nieuws. En stuit hier en daar op weerstand.

vera ros

Martinus Nijhoff beklaagde zich in 1948 over het feit dat er in Nederland zo weinig in de eigen taal werd gezongen en zo veel in andere talen. ‘Men verontschuldigde zich met de bewering dat men in het Nederlands niet kan zingen, hierin gesteund door zekere kringen van muziekbeoefenaars en muziekpedagogen, die, bij tekort aan goede muziek op Nederlandse teksten, zichzelf en hun leerlingen met uitheems materiaal hadden geschoold. Met dit al bleef ons de rechtstreekse werking van Bachs meesterwerk tot op heden onthouden’, schreef hij naar aanleiding van de Nederlandse vertaling van de Matthäuspassion door de dichter Jan Engelman. Met die vertaling, die dicht bij de originele Duitse tekst bleef, zou de Matthäuspassion voor de luisteraar volgens Nijhoff pas echt een belevenis worden.

De kraaien joelden op het dak

Het is de vraag wat Nijhoff zou hebben gevonden van de eigentijdse vertaling, waaraan liedjesschrijver en zanger Jan Rot momenteel werkt. Afgelopen jaar zorgde diens ‘hertaling’ van Schuberts Winterreise al voor opschudding in de Nederlandse muziekwereld. Niet alleen hulde hij de tekst in een modem jasje, ontdaan van alle Duits-romantische franje, ook maakte hij de Winterreise minder somber door het doodsverlangen van de hoofdpersoon te vervangen door een verlangen naar een nieuw, ander leven. Het resultaat, op cd uitgebracht bij drogisterijketen Het Kruidvat, riep uiteenlopende reacties op. ‘Een doorbraak in de Hollandse uitvoeringsgeschiedenis van dit elitaire topkunstrepertoire’, vond NRC Handelsblad-recensent Kasper Jansen. Vincent Verheijen, directeur van de Schubertstichting, beschouwt Rots versie daarentegen als een mislukte poging om een klassiek werk te populariseren. ‘Als Rot echt iets nieuws had willen doen, had hij ook de muziek moeten veranderen. Bovendien is die mooie Duitse taal wezenlijk onderdeel van de schoonheid van Winterreise’, meent hij.

Het is ook wel even schrikken om ‘Een lading sneeuw pal voor mijn poten, de kraaien joelden op het dak’ te horen, in plaats van ‘Die Krähen warfen Bäll’ und schlossen, Auf meinen Hut von jedem Haus.’ Bovendien werd de Winterreis door bariton Maarten Koningsberger op de cd ook nog eens op ongeschoolde wijze gezongen. Sommige zangers vonden dat vreselijk (een oudere collega schreef Koningsberger zelfs dat ze er misselijk van werd), anderen waren enthousiast.

De controverse onderstreept hoe ongewoon zingen in het Nederlands nog altijd is. Nederlandstalige popmuziek mag dan salonfähig zijn geworden, in de klassieke muziek staat zingen in de eigen taal kennelijk nog gelijk aan vloeken in de kerk.

Die underdog-positie van het Nederlands heeft volgens Louis Grijp, hoogleraar in ‘Nederlandse liedcultuur van heden en verleden’ aan de Universiteit Utrecht en als onderzoeksmedewerker verbonden aan het Amsterdamse Meertensinstituut, te maken met het feit dat muziek van de elite hier altijd gedomineerd is geweest door andere talen. In de Middeleeuwen waren dat het Hoogduits en het Frans, in de Renaissance het Frans, vanaf ongeveer 1600 het Italiaans en in de achttiende eeuw weer het Frans. In de negentiende en twintigste eeuw waren respectievelijk het Duits en het Engels de muzikale lingua franca. Bovendien raakte een steeds groter publiek, door de opkomst van de popcultuur en massamedia als de radio, vertrouwd met vreemde talen. Ook de betere talenkennis van de gemiddelde Nederlander droeg ertoe bij dat het Nederlands als ‘schone zangtaal’ voornamelijk beperkt bleef tot volksliedjes en smartlappen.

‘Zingen in een vreemde taal heeft ook zijn voordelen’, zegt Grijp. ‘Het roept associaties op met een hoger aangeslagen cultuur. Verder is er sprake van een synthese tussen muziek en taal, want de componist heeft het werk nu eenmaal in die taal geschreven. Met een vertaling doe je die eenheid hoe dan ook geweld aan. Maar daardoor valt wel de originele tekst door de mand, want die blijkt soms heel banaal te zijn. Vooral bij opera's valt dat op. Voordeel bij vertalen is ook dat heel andere thema's ineens naar boven komen.’

In de klassieke muziek staat zingen in de eigen taal kennelijk nog gelijk aan vloeken in de kerk

En dat is precies wat Rot beoogt met zijn Schubert-hertalingen. Eind dit jaar verschijnt zijn cd met hertalingen van Schuberts bekendste liederen, waaronder

[p. 11]

Jan Rot. Foto: Rene Bouwman/HH

Heidenröslein, Erlkönig en Die Forelle. ‘Die liederen zaten vaak vol met dubbele bodems’, legt Rot uit. ‘Veel bloemen en struiken hadden een speciale betekenis. Maar veel van die metaforen zijn nu helemaal grijs geworden. Heidenröslein bijvoorbeeld gaat eigenlijk over ontmaagden. Maar om meisje met een bloempje aan te duiden, dat windt mij in deze tijd echt niet meer op. Alleen kan ik bij het vertalen niet om het roosje en de hei heen. Mijn versie gaat nu over Roos uit Hoogerheide.’

Bij de vertaling van de Matthäuspassion, die Rot volgend jaar hoopt af te ronden, verdwijnt het religieuze karakter (‘die gillende Jehova's’) van het werk naar de achtergrond. ‘Mijn versie wordt een beschouwender, meer historisch verhaal, dat ook interessant is voor niet-gelovige luisteraars’. De tekst wordt tevens compacter. ‘Dus niet “En toen zij het lofgezang gezongen hadden, gingen zij uit naar de olijfberg” maar “Na het avondgebed wandelden ze naar de olijfberg”. De muziek doet de rest.’

Alle dertien Schubert gaat de cd met de Schubert-liederen heten. Met die knipoog naar de bekende ‘Alle dertien goed’- hitparadeplaten wil Rot benadrukken hoe gewoon deze liedjes eigenlijk waren. ‘Maar door de jaren heen is er, ook door de zwelgende manier van zingen, een waas van deftigheid omheen komen te hangen, die volgens mij onterecht is.’ Met het verspreiden van hoge cultuur onder een breder publiek heeft zijn vertalingsdrift minder te maken. ‘Al is het leuk als Jan met de Pet hiernaar gaat luisteren. Maar mij gaat het erom dat de teksten weer verstaanbaar worden, dat je beseft waar het over gaat.’

Gewoner, niet gewoontjes

‘Tja, wat is dat toch voor typisch Nederlands trekje, dat men alles wil verstaan zodra het in de eigen taal wordt gezongen’, zucht Peter de Groot, altus bij het Egidiuskwartet, dat Renaissance- en hedendaagse muziek uit de Lage Landen zingt. ‘Als wij voor een Frans publiek oude Franse liederen zingen, krijgen we dat nooit te horen. Wellicht komt dat doordat de muzikale structuur in de zestiende eeuw bepaald werd door polyfonie.’

Toch is ook het Egidiuskwartet de luisteraar weleens tegemoet gekomen met hertalingen van zestiende-eeuwse Nederlandse liederen. ‘Bij concerten droegen we de liederen eerst voor in modem Nederlands. Het publiek kon ondertussen meelezen met de oorspronkelijke tekst. Want “Myn boel heet my “clekerbille”, noit en was ic dus ghepoelt” verstaat natuurlijk niemand! Maar “Mijn vriendje noemt mij wiebelkont, nooit ben ik erger beledigd”, snapt iedereen.’

De liederen in kwestie zijn afkomstig uit de verzamelbundels van Tielman Susato, een zestiende-eeuwse Antwerpse amateur-componist en drukker die zich, ver vöör Nijhoff en Rot, al opwierp als pleitbezorger van Nederlandstalige muziek. Hij publiceerde vanaf 1543 Het Ierste en Tweetste Musyck boexken, liederenbundels die vorig jaar door het Egidiuskwartet op cd werden gezet. ‘Componisten en musici uit de Lage Landen vormden in het zestiende-eeuwse Europa echt het neusje van de zalm’, vertelt De Groot. ‘Maar zij schreven hun werken doorgaans in andere talen. Frans was bijvoorbeeld de taal van het hof. Susato vond dat eigenlijk heel raar. Frans, Italiaans of Duits was toch geen betere taal dan de eigen taal?’

In navolging van de drukker Jan Roelans, die het Antwerps Liedboek op de markt bracht, begon Susato allerlei Nederlandse liederen te verzamelen, die hij bundelde in zijn ‘boexkens’. Ook riep hij componisten op om ‘liedekens’ te componeren in het Nederlands.

‘Helaas heeft het nooit tot het succes geleid waar Susato op hoopte, omdat niemand het erg serieus nam’, zegt De Groot. ‘Het waren ook maar gewone liedjes, in het amoureuze en zotte genre. Je zou ze kunnen vergelijken met Yesterday en Sergeant Pepper's Lonely Hearts Club Band van The Beatles.’

De uitvoering van deze liederen stelden De Groot en zijn collega's aanvankelijk

[p. 12]

voor een probleem, want ‘hoe zing je zoiets? Standaardwerken over de uitspraak, zoals Frankrijk toen al kende, waren er niet. Bovendien was het Nederlands nog niet echt een nationale taal en zong iedere Nederlander allereerst zoals hij gebekt was, namelijk in dialect. Uiteindelijk hebben wij ook zoiets gedaan. De Belgische sopraan met wie wij samenwerkten, zong de tekst met een Vlaamse uitspraak en wij met een Nederlandse.’

Bestaat er nu eigenlijk voor zangers veel verschil tussen zingen in het Nederlands en zingen van, om met Nijhoff te spreken, ‘uitheems materiaal’? ‘Je wordt je bewuster van de tekst en gevoeliger voor accenten, want je moet de luisteraar meenemen’, zegt Maarten Koningsberger, die het zingen van de moderne Winterreise ‘een spannend avontuur’ vond. ‘Met name liederen lenen zich uitstekend voor een Nederlandse vertaling omdat het verhaal belangrijk is. Maar dat geldt niet voor alle muziek.‘

Peter de Groot is het daarmee eens. ‘De kleur van het zestiende-eeuwse Frans bijvoorbeeld is op een of andere manier helderder dan die van het Nederlands. Die bepaalt duidelijk de sound van de motetten uit die periode’, vindt hij. ‘Nederlands is aardser, lijkt wat gewoner. Maar gewoner staat zeker niet gelijk aan gewoontjes.’