Literatuur. Jaargang 20

[p. 52]

Lisa Kuitert
Fietsreis wordt voetreis, met literaire gevolgen

De jonge Aafjes vertrekt per fiets naar Rome, gaat gedwongen te voet verder, slaapt met een dienstmeisje, en schrijft jaren later Een voetreis naar Rome. Spannend genoeg in de naoorlogse jaren om een hoge verkoop te behalen. Maar inmiddels vergeten.

Ga maar gauw naar de kapper, was het eerste dat moeder Aafjes over de lippen kwam, toen ze haar 22-jarige zoon Bertus na zijn negen maanden durende reis naar Rome weer terug zag. De reis, die was begonnen als een pelgrimstocht, had het karakter gekregen van een Grand Tour, vol inwijdingsriten in het volwassen leven. Het zou nog jaren duren voor de dichter zich aan zijn reisverslag in dichtvorm zou zetten, dat in 1946 onder de titel Een voetreis naar Rome verscheen. Bertus Aafjes was overigens op de fiets vertrokken, die ochtend van de 31e maart 1936, met alleen de honderd gulden op zak die zijn te vroeg gestorven vader hem had nagelaten. Dat geld raakte al na enkele dagen op, nadat hij in een stadje aan de Rijn de Liebfraumilch had geproefd. Toch wist hij het nog negen

Bertus Aafjes

maanden uit te zingen, op de bonnefooi, levend van wat vriendelijke plattelandsbewoners hem toestopten. Als tegenprestatie zou hij dan in Rome een kaarsje voor hen branden.

De fietstocht werd, vanwege te hoge invoerrechten, vanaf de Zwitserse grens noodgedwongen een voetreis. En wat voor een. ‘Ik had zeven paar schoenen versleten en ik bezat niet één paar kousen meer’, vertelde hij aan Michel van der Plas in een terugblik. Zijn ransel zat voor meer dan de helft vol met boeken: de Mei van Herman Gorter, Tuin van Eros, van Jan Engelman, Homerus' Odyssee en Dantes Divina Comedia. Elke dag schreef hij zijn moeder een brief - zouden die brieven nog ergens liggen? Volgens de brievencatalogus cen niet, helaas. Van der Plas citeert in zijn nawoord bij de feesteditie van Een voetreis naar Rome (1974) zo'n epistel: ‘Al stuur ik deze brief nog niet dadelijk weg, toch schrijf ik maar vast omdat u alweer graag weten wilt, hoe het mij gaat. Nu moe, in één woord schitterend [...] ik had nog maar een half uur gelopen toen een personenauto achter mij aan kwam waar alleen een heer inzat. Ik vroeg dus of ik mee mocht rijden en hij vond het best. Wij maakten een prachtige tocht, want het toeval trof dat hij juist in Riva zijn moest [...]’. Op 12 mei kwam Aafjes al in Rome aan. De terugreis, die hem ditmaal door Frankrijk voerde, zou veel langer duren. Hij leefde van een paar honderd portretjes van de paus, die hij in Rome had ingeslagen en onderweg verkocht. Eenmaal thuis ging Aafjes het volle leven in. Hij trouwde, reisde nog een keer naar Italië, en begon met dichten.

Pas tijdens de hongerwinter van 1944-1945, toen Aafjes zat ondergedoken in het Friese Terband, zette hij zich aan zijn poëtisch reisverslag. Hij schreef iedere nacht honderd regels, bij het schijnsel van een olielampje, zo vertelde hij

[p. 53]

aan Van der Plas. Enkele fragmenten publiceerde hij al in 1945 bij de drukker/uitgever Balkema. In 1946 verscheen bij Meulenhoff in de Ceder-reeks de eerste druk van het voltooide lyrische epos, dat begint met de regels ‘Muzen, nu ik mij ga vermeten...’ Na een aarzelende start, werd het een regelrechte bestseller.

Een voetreis naar Rome kreeg de aantrekkingskracht van een schandaalboek; in de kuise naoorlogse jaren garantie voor hoge verkoopcijfers.

Dat Een voetreis naar Rome zo'n ongelooflijk (verkoop)-succes geworden is, zal zeker samenhangen met de romantiek achter het verhaal - een jongen die op de drempel van volwassenheid zo'n onderneming ten uitvoer brengt - met nog een religieus tintje daarbij ook - en dan het verhaal achter het schrijven zelf - de onderduik, het verzet. Bovendien had het gedicht iets opbouwends, iets positiefs.

Maar op een dag vol gouden lover
en lente, en verguld azuur
trek ik de laatste bergrug over
en leef mijn schoonste levensuur
Want onder een cipres gezeten
zie ik met stille ogen aan:
de stad, waarvan ik ben bezeten
sinds ik vernam van haar bestaan.

Wat zeker zoveel effect had op het succes, was een bespreking van pater Creighton, in het ultramontaanse weekblad De Linie. Geen positieve, maar dat had in dit geval juist een wervend effect. ‘De dichter verloochent zijn geloof’ stelde Creighton vast. Steen des aanstoots was een passage waarin de dichter schrijft over een amourette in een hotel, met het dienstmeisje.

En zonder haar een vraag te stellen,
ziet ge dat het dienstmeisje met
hare ogen, zwart als morellen,
popelt naar de nacht en het bed

Dat de dichter met het meisje naar bed ging, was tot daar aan toe. Erger was dat hij het deed voorkomen alsof het in hotels altijd zo gaat, en het toppunt was wel dat hij, ‘de held’ van het verhaal, het meisje de volgende ochtend alweer verliet, zonder haar te trouwen en een goed katholiek gezin te stichten. Een voetreis naar Rome kreeg er de aantrekkingskracht van een schandaalboek door, in de kuise naoorlogse jaren garantie voor hoge verkoopcijfers en vele herdrukken. Het boek werd een begip. Er verscheen ook een Vlaamse schooleditie van - met commentaar, er kwam een fotoreportage in Avenue, en in 1989 liep kro-journalist Herman Post de voetreis na, en rapporteerde daarover in Studio, uit bewondering voor Aafjes. De precieze oplage- en verkoopcijfers zijn, zoals gewoonlijk, onbekend, maar hier en daar krijgen we een indicatie van de aantallen. Als we de 75.000 exemplaren van de uitgever (in Boltendals Boekmakers 1965) moeten geloven, en verder doortellen naar de 17e druk, dan zullen het er in totaal wel zo'n 100.000 exemplaren zijn geweest. Een enorm aantal voor een poëzie-uitgave van één enkele auteur. (De bloemlezingen door Komrij halen met gemak het dubbele.) Maar anno 2003 lijkt dit boek, zoals dat genoemd wordt, zo goed als dood. Ook antiquarisch, voor vijf euro heb je al een eerste druk te pakken. Je kunt je afvragen, zoals Michel van der Plas deed, of al die 100.000 verkochte exemplaren wel gelezen zijn. Hij schrijft in zijn terugblik: ‘het is de vraag hoe vele toenmalige kopers van het boekje teleurgesteld moeten zijn geweest bij de ontdekking dat het allemaal zeer meeviel, voor zover zij de lectuur ervan al niet vroegtijdig hadden opgegeven, omdat zij nooit eerder geleerd hadden poëzie te lezen en te smaken.’

najaar 1946	1e druk
1947	2e, 3e, 4e druk (totaal nu: 30.000 exx)
1949	5e druk (totaal nu: 34.000 exx)
1951	6e druk
1955	7e druk
1956	8e druk
1962	9e druk
1964	10e druk (totaal nu: 75.000 exx, volgens uitgever)
(1968	Vlaamse schooleditie)
1974	11e druk (feesteditie)
1979	12e druk (feesteditie)
1988	14e druk
1997	17e druk