Literatuur. Jaargang 20

[p. 50]

[Literair Pieterpad]

Van Oss in Vierlingsbeek

16 Vierlingsbeek is de plaats waar Salomon Frederik van Oss (1868-1949), joods journalist, bankier en uitgever, is geboren en getogen. De betekenis van Van Oss voor de Nederlandse letterkunde ligt minder in zijn literaire dan in zijn zakelijke nalatenschap: hij was oprichter van de Haagsche Post en medeoprichter van uitgeverij H.P. Leopold. Die laatste onderneming werd in eerste instantie in het leven geroepen voor de publicatie van Couperus' brievenbundel Oostwaarts. Couperus, die met Van Oss goed bevriend was, schreef de Indische reisbrieven in de jaren 1921-1923 op kosten van de Haagsche Post, en met de herpublicatie in boekvorm wilde Van Oss meer rendement uit deze kostbare opdracht halen. Over zijn jeugd in ‘Bèk’- de inheemse naam van Vierlingsbeek - publiceerde Van Oss in 1946 de roman Dorp in Brabant. Zijn geboorteplaats, die hij in zijn boek omdoopte tot Beekloo, herinnert hij zich als een gemoedelijk, stil dorpje:

Beekloo had, in de tijd waarop ons verhaal begint, vele mooie, knusse, eenvoudige oude huizen. Een aantal hunner had nog strodaken en door de tijd gebochelde muren. Alle waren laag en staken maar weinig uit boven de geschoren lindebomen.

Aan het einde van de roman is veel van die idyllische ongereptheid afgebrokkeld, zoals ook de hoofdpersoon Felix Franssen door het leven getekend raakt. Van Oss schreef zijn autobiografische roman tijdens de Tweede Wereldoorlog, die hem gedesillusioneerd achterliet. Hoewel hij door zijn huwelijk met de niet-joodse Winifred Davidson gevrijwaard bleef van de jodenster, werden al zijn ondernemingen inclusief de Haagsche Post van hem afgenomen. Bovendien verloor hij in de oorlog ook nog twee van zijn zoons. Het schrijven moet een



broodnodige afleiding zijn geweest, getuige het feit dat in 1945 tot 1947 vier boeken van hem werden gepubliceerd: behalve de herinneringen aan zijn jeugd in Vierlingsbeek ook zijn memoires als journalist (Vijftig jaar journalist, 1946), een verhalenbundel (Bijna waar, 1945) en een roman (Het eiland, 1947).

Aafjes in Swolgen

17 Hij ligt er begraven, in Swolgen, Noord-Limburgs kerkdorp direkt aan het Pieterpad. Bertus Aafjes woonde daar van 1973 tot zijn dood in 1993. Daarvoor resideerde hij van 1952 tot 1972 ook al in Limburg, in het fraaie kasteel Hoensbroek, bij Brunssum, dat eigendom was van de Limburgse Staatsmijnen. De familie Aafjes fungeerde als huisbewaarder. De contacten met de Staatsmijnen waren zo goed dat Aafjes gevraagd werd hun relatiegeschenk Het Troje van Carboon te schrijven (1959). Een prachtboek met schitterende foto's van een inmiddels voorgoed voorbije tijd. Anders dan bij de meeste literatuur die over Limburg bestaat, leest men bij Aafjes nu eens niet een lofzang op de geijkte natuur of het heuvellandschap, maar op gruis en industrie.

Elke mijn gelijkt een eenmansstad, de stad van een gigant. Of een stad van mierenmensen die tezamen een onbedwingbare gigantische macht uitmaken. De Emma rijst op aan de horizon als een prachtig maar zakelijk gecomponeerd geheel van hoge schacht, dobbelstenen van gebouwencomplexen en wonderlijke bleke klossen van koeltorens. En boven dat alles uit, als een krampachtig uitgestoten adem, stijgt de rook van de mijn. Dichters grepen een halve eeuw geleden driftig naar hun pen om de mijn de opmars af te snijden en het Limburgse landschap te behoeden voor zijn ondergang. Maar al werd hun pen vermorzeld onder de olifantstred van de voortschrijdende industrie, hun waarschuwende stem werd verhoord. Mijn na mijn verrees alsof een reus zich schokschouderend uit de aarde opwrong. Maar hij bracht niet het roet en het gruis mee naar boven waarvoor de dichter zozeer beducht was. Het werd een door Hollands gevoel voor properheid bij voorbaat gewassen en geschoren reus.

Mechteldis en Barbara in Venlo

18 In tijden van grote nood zong Mechteldis van Lorn (1600-1653) ‘O soeten Heer, aenhoort mijn kermen,/ hoort mijn gesught en klaghten groot,/ wilt u toch over mij ontfermen:/ naturken mij dus lijden doet.’ Mechteldis leefde met haar medezusters in Transcedron, een vrouwenklooster in de Dominicanenstraat (ongeveer waar nu het gay-café Splinter m/v te vinden is). En die grote nood deed zich nogal eens voor: aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog was de strijd rond Venlo nog lang niet uitgewoed. De kroniek van het klooster - geschreven door Barbara de Put (ca. 1585-1635) - vertelt over de angst voor de geuzen in het voorjaar van 1632:

Omtrent het hoogfeest van Pinksteren kwamen de geuzen bij elkaar. Het gerucht ging door het land dat ze zich verzamelden maar men wist niet wat ze van plan waren, behalve dan dat ze zich op de Mookerhei verzamelden. Op de morgen van tweede Pinksterdag kwam het droeve bericht dat ze optrokken naar Venlo.

De geuzen volgden de Maas en bereikten Venlo en binnen een paar dagen schoten ze hun kanonnen en donderbussen leeg op de stad. Het klooster daverde ervan - ‘We droegen de zieke zusters uit de ziekenzaal omdat

[p. 51]

we vreesden dat het gewelf, dat vol scheuren zat, van het gebulder zou instorten’-. Het liep goed af. Gebed en vrome liederen van de nonnen hebben daaraan vast bijgedragen.

Palmen in Sint-Odiliënberg

19 ‘In Limburg geworpen, gedoopt, verzorgd, onderwezen, berispt, bemind en volwassen te worden, betekende dat ik moest vertalen, de hele dag door. Ik deed het zonder te weten dat ik het deed. Moeiteloos was ik een maedje en een meisje, ein Mädchen, een suske, une fille’. Het is een van de weinige passages die Connie Palmen aan haar geboortegrond wijdde, en hij komt uit het ‘Limburg’ -nummer van Maatstaf (1995). De in 1955 in Sint Odilienberg geboren auteur schrijft namelijk nooit over Limburg. Bijna haar hele oeuvre is in Amsterdam te situeren. En dan nog: over grachtjes, parken, de natuur schrijft zij niet. Wel over gedachten, gevoelens, taal. Palmen is geen beschrijver. Alleen in De vriendschap heb je het gevoel dat het eerste deel, over de jeugd van Kit Buts en de ontluikende vriendschap met Ara Callenbach, in Limburg speelt. Het staat er niet met zo veel woorden maar de passage op bladzijde 43 spreekt, zeker in het licht van het citaat uit Maatstaf, boekdelen:

Ik lachte haar breeduit toe en toonde het gevouwen blad dat ik achter mijn rug verborg. Van de zenuwen vergat ik Nederlands te spreken en ik zei in het dialect dat ik een tekening voor haar had gemaakt. In de snelheid waarmee ik de zin vertaalde lag mijn verontschuldiging. In een adem zei ik het nog een keer in het Nederlands: ‘Ik heb een tekening voor je gemaakt.’

Connie Palmens schrijven is vertalen tegelijk. Ze zegt: ‘Vertalen,

Connie Palmen. Foto Chris van Houts

dat is iets wat hetzelfde klinkt terugbrengen tot hetzelfde. Dat doe ik nog steeds.’ Zouden schrijvers die van huis uit dialect gewend zijn, anders schrijven dan de niet met dialect opgegroeide auteurs? Dat is nu eens een mooi onderwerp om tijdens een wandeling door het mooie Limburgse landschap over door te denken.

Nescio in Geleen en Sittard

20 Het Pieterpad voert door Geleen maar omzeilt Sittard met een ruime boog. Een terechte keus, als we afgaan op het oordeel van Nescio die hier op woensdag 3 mei 1950 wandelde:

Volop zomer. Kort vóor Sittard plotseling donkere lucht en stortregen (bellen) die nog duurden toen we aankwamen (totaal een half uur). Aardig cafétje in een straatje bij het station.

Sittard is overigens afgrijselijk met kermis en radiogebrul. (Een heel lelijk, eindeloos lang oord waar we doorkwamen is Geleen. Nooit heen gaan!)

Hanlo in Valkenburg

21 Jan Hanlo (1912-1969) verhuisde in 1928, vijftien jaar oud, van Deurne naar Houthem, een kerkdorpje tegen Valkenburg. Het is een mooie streek om te wandelen en iets van Hanlo terug te vinden. Een belangrijke ervaring van de dichter is verwerkt in een kort prozastukje dat na zijn dood in 1974 gebundeld is in Mijn benul. Het heet ‘Op Excursie’. Hierin beschrijft Hanlo hoe hij, om de kick ‘met uitgeschakelde motor de berg af...het spoor over...de hoek om...de open deur van de garage’ binnenreed. Jan Hanlo woonde met zijn moeder eerst bij zijn grootouders in de statige villa ‘Sole Mio’ in Valkenburg. In 1936 betrok Hanlo's moeder een huis tegenover het oecumenische scholingscentrum Geerlingshof. Jan Hanlo was toen al uit Valkenburg vertrokken maar eind jaren vijftig kwam hij terug. Hanlo wist het voor elkaar te krijgen dat de directeur van het Geerlingshof het portiershuisje aan hem verhuurde, dus pal tegenover het huis van zijn moeder. Daar heeft hij tot aan zijn dood gewoond. Het huisje is afgebroken. Op de plek waar het stond, is nu nieuwbouw gepleegd. Wie een paar honderd meter doorloopt, dus Geerlingshof aan zijn rechterkant laat liggen, ziet aan de linkerkant Hotel Geuldal. Nescio noemt het in zijn natuurdagboek. Het stationnetje Houthem Sint Gerlach is inmiddels opgeheven, dus we lopen weervia de Houthemweg terug naar het station van Valkenburg. Dat biedt de mogelijkheid op andere Hanlosporen te letten. Tegenover Geerlingshof woonde niet alleen mevrouw Hanlo maar ook tot 1938 de belastinginspecteur meneer Al, door een tragisch ongeluk om het leven gekomen toen hij 's avonds over de Houthemerweg liep en van achter werd aangereden door een jonge motorrijder. Het was Jan Hanlo, die, precies zoals hij in Mijn benul schrijft, op de glooiende Houthemerweg bij wijze van experiment de motor van zijn motorfiets uitschakelde en geruisloos verderreed. De onfortuinlijke Al werd zo niet gewaarschuwd door knetterend motorgeluid, en ook de koplamp brandde nu niet. Al ligt, net als Hanlo, op het kerkhofje van Broekhem begraven.

vervolg op pagina 55