Literatuur. Jaargang 20

[p. 46]

Bert Vanheste
Een stad lezen, een boek wandelen

Omtrent het schrijven van leeswandelingen

Literaire wandelingen te over: langs het geboortehuis van de schrijver, de school waar hij op zat, de grafsteen waar hij onder ligt. Maar wat leren ze over de literatuur? De leeswandeling wil iets anders: ze verbindt de tekst met de beschreven omgeving. Er onstaat een nieuwe manier van lezen, en van wandelen.

Misschien zag de leeswandeling wel het levenslicht in Epineuil-le-Fleuriel. Het dorp van den bloeyenden meidoorn, in Le grand Meaulnes/Het grote avontuur omgetoverd in Sainte-Agathe. Die dag in 1992 spande de zon zich in om de dorpsschool even mooi te maken als die ooit, honderd jaar eerder, was geweest voor Alain-Fournier. Ik las: ‘Een lang rood gebouw met vijf glazen deuren, door wilde wingerd overgroeid aan de rand van het dorp; een reusachtige binnenplaats - met overdekte speelplaatsen en een washok - die aan de voorzijde met een groot ijzeren hek aan de kant van het dorp uitkwam...’ In de ogen van Paul de Wispelaere, herinnerde ik mij, stak de werkelijkheid schamel af tegen het door Alain-Fournier verbeelde schooltje. Ik moest toegeven dat het gebouw minder lang en minder rood was dan in de roman, de binnenplaats niet bepaald reusachtig en het ijzeren hek niet echt groot. Alain-Fourniers verteller, François Seurel, maakt zich in zijn herinneringen immers klein. Althans in de geciteerde regels. Want nog op dezelfde eerste bladzijde kantelt het perspectief: ‘Woning waar onze avonturen een aanvang namen en ook weer hun einde vonden, als golven die op een eenzame rots weer komen stukbreken’. De verteller kijkt nu met andere ogen. Hij is de nuchtere volwassene die terugblikt op een geromantiseerd verleden, het meeslepende ervan erkent, maar evenzeer het misleidende. Zijn held Meaulnes is gevaarlijk groot. Hij idealiseert de liefde waardoor zij dodelijk wordt. Seurel maakt van een romantisch boek tevens een ‘remedie tegen de liefde’. Alain-Fournier nodigt uit tot een complexe vorm van lezen, tot een confrontatie van twee visies. De lezer kan zich, kritisch, identificeren met twee tegengestelde, complementaire rollen.

Die ochtend in Epineuil-le-Fleuriel, een kilometer of vijftig onder Bourges, vergastte de vijfde en laatste opvolger van Alain-Fourniers vader mij op een literaire wandeling. Hij, Henri Lullier, had het samen met zijn vrouw Andrée voor elkaar gekregen het in 1873 geopende dorpsschooltje, waar Alain-Fournier (1886-1914) van 1891 tot 1898 bij zijn vader Henri Alban Fournier in de klas had gezeten, in te richten als museum ‘Ecole Alain-Fournier’. Op een deur na die vervangen werd door een raam en het fornuis dat weggehaald werd, is de school nog precies zoals honderd jaar geleden. Het hek, de put, de speelplaatsen, de twee klaslokalen met de grote banken met ieder vijf stoelen en het bord, Fourniers/Seurels zolderkamertje...Ook het dorp en de omgeving zijn nauwelijks veranderd. De gepensioneerde onderwijzer openbaart de voorwerpen en oorden als bouwstenen voor Alain-Fourniers literaire droom. Hiermee verlaat Lullier het vertrouwde pad van de literaire wandeling. Mondeling en in zijn brochure Sur les traces d'Augustin Meaulnes waagt hij zich aan de relatie tussen de literaire tekst en de reële context. Wie deze heilige plaatsen bezoekt, verkondigt hij, kan de concrete oorsprong van de droom ontdekken, maar evenzeer van de zichtbare werkelijkheid opstijgen naar de droom.

[p. 47]

De wandelaar leest Le grand Meaulnes; de lezer waar ook ter wereld wandelt door Epineuil-le-Fleuriel.

Van reisverslag naar reisverhaal

Toen de mens zijn nomadenbestaan had opgegeven, ontkwam hij er niet aan te reizen. Tijdelijk verliet hij de plaats waar hij zich gevestigd had om te gaan plunderen, handel te drijven, zijn cultuur te verrijken en uit te dragen. Zijn bevindingen gaf hij door, mondeling en spoedig ook schriftelijk in zakelijke reisverslagen, scheepsjournalen, reisgidsen. Horatius, Marco Polo, Bontekoe, Goethe. Soms, en sinds een paar eeuwen steeds vaker, vond de schrijver het nodig zijn reisbeschrijving literair uit te werken: een persoonlijker verslag en een daarbij aansluitende grotere aandacht voor de verwoording. Flaubert, Chateaubriand, Heine, Couperus, Emants en thans Cees Nooteboom, Lieve Joris, Paul de Wispelaere en tientallen anderen alleen al in het Nederlands. Overigens gaf De Wispelaere zijn recente bundel Zuid-Amerikaanse reisverslagen de titel mee: Cuba en andere reisverhalen. Op het omslag wordt het behoren tot het literaire genre van het reisverhaal nog eens benadrukt: hij kijkt ‘met het oog van de romancier’. Het literaire reisverslag ontpopt zich als reisverhaal of beter als reisproza. De beschrijving van de bezochte plaatsen, van de ontmoetingen en gebeurtenissen moet wijken voor de reflectie erop, voor bespiegelingen van de schrijver. Wat zich in het bewustzijn van de auteur afspeelt, is belangrijker geworden dan de waargenomen feiten. Hiermee vervaagt het verschil met het hiervoor aangehaalde fragment over Le grand Meaulnes uit De

Alain-Fournier op 19-jarige leeftijd

Wispelaeres roman Brieven uit Nergenskuizen. De schrijver overschrijdt de onzichtbare grens tussen twee genres, hij neemt dit en meer reisverhalen op als bouwstenen van zijn romanconstructie. Nog één stap verder en we komen terecht bij romans waarin de personages niet op reis gaan naar vreemde steden of landen, maar nauw verbonden zijn met de eigen stad of regio. De Wispelaere verkent Nergenshuizen tussen de Blinker en de Stinker. Couperus legt Den Haag bloot en Gilliams Antwerpen. Georges Rodenbach openbaart de reien en Willem Elsschot de Kloosterstraat. Essentieel is niet of de locatie eigen is of vreemd, wel of de verwoording beschrijvend is of verbeeldend, of de feitelijkheid voorop staat of de literaire transpositie van ervaringen.

Van literaire wandeling naar leeswandeling

Eeuwenlang bleef het vrijetijdsreizen voorbehouden aan een adellijke en burgerlijke bovenlaag. Het bekendste voorbeeld daarvan was de Grand Tour. Auteurs uit of in dienst van de elite schreven leerzame reishandleidingen. Exemplarisch werd Goethes Italiaanse reis. Al waren frivoler gidsjes met culinaire en erotische adviezen niet minder geliefd. In de loop van de negentiende eeuw werd het reizen toegankelijk voor bredere lagen van de bevolking. De reiziger werd toerist. Murray in Engeland en Baedeker in Duitsland speelden daar handig op in met hun reisgidsen (een van de eerste was Belgien und Holland, 1839). In de twintigste eeuw werd het toerisme een gewichtig onderdeel van de massacultuur. De afdeling ‘reisboeken’ is een belangrijke plaats gaan innemen zowel in bibliotheken als in boekhandels. En gaandeweg nam de diversiteit van het aanbod op de reisboekenmarkt toe. Er zijn brede toeristische gidsen over landen, regio's, steden. Twintig jaar geleden schreef de net afgestudeerde, werkloze Mark Ellingham zijn eerste Rough Guide. Intussen werden meer dan honderd titels uitgegeven en vertaald. Misschien kun je ze postmoderne gidsen noemen die de consument met humor en enthousiasme, relativerend en nevengeschikt, goed gedocumenteerd en met heldere plattegrondjes, informatie over architectuur, musea, parken en stranden, hotels, restaurants en winkels, het verkeer, de historie en de eigentijdse cultuur aanbieden. Kunst is bezienswaardigheid geworden. Het doet er dan niet echt toe dat Memling en Adriaen Brouwer, ook in de Nederlandse vertaling, als vertegenwoordigers van de Hollandse schilderkunst worden aangeprezen. En aangezien schrijvers zelden bezienswaardig zijn, krijgen zij een bescheiden

[p. 48]

plekje in de rubriek: boeken en films waarin de stad een rol speelt. Veel andere gidsen, pockets en brochures kiezen voor een vergelijkbaar concept, zij het meestal mooier verpakt: de toerist moet al in de boekhandel worden verleid door de vormgeving en het fotomateriaal.

Wat zegt de voorgevel van net geboortehuis van Nescio over hem als mens? Bovendien kan mij het leven van Nescio minder schelen dan dat van mijn buurman.

Toch heeft de doorbraak van deze veelzijdige en dus enigszins oppervlakkige producten van de cultuurindustrie niet geleid tot de ondergang van diepgravender gidsen. Cultuurreizen zitten in de lift en daar horen, zij het voor een relatief klein publiek, vrij veel kunst- en cultuurreisgidsen bij. Voor een nog gespecialiseerder publiek verschijnen er bovendien steeds meer literaire gidsen en wandelingen. Zoals dat ook in de algemene reisgidsen het geval is, blijft de schrijver van de literaire gidsen en wandelingen op de achtergrond. Zijn rol blijft beperkt tot het uitstippelen van de route langs plaatsen die een rol hebben gespeeld in het leven en in het werk van een of meer bewonderde schrijvers of tot het literair in kaart brengen van een stad of een regio. Sinds een jaar of tien hebben steeds meer Nederlandse steden minstens één literaire wandeling. Veelal bevredigen ze niet eens de nieuwsgierigheid naar de mens achter de schrijver. Wat zegt de (grondig vertimmerde) voorgevel van het geboortehuis van Nescio over hem als mens? Bovendien kan mij het leven van Nescio minder schelen dan dat van mijn buurman, tenzij het mij een sleutel aanreikt die toegang verleent tot zijn werk. Een schrijver is interessant om wat hij geschreven heeft, om de manier waarop hij zijn leven en dat van zijn straat en stad verbeeld heeft. Een schilderij, een beeld kun je bekijken, een tekst moet je lezen. Literaire wandelingen blijven daardoor bijna altijd periferisch, anekdotisch. De wandelaar strompelt van plek naar plek; de lezer ziet slechts losse korrels, geen zandkasteel. Het boek was zoveel beter.

Natuurlijk kan het anders. De wandelaar kan met een reisverhaal of een roman in de hand of in zijn hoofd op stap gaan. Met Nooteboom naar Santiago de Compostella. Met Bassani's De tuin van de Finzi Contini's naar Ferrara. Met Elsschots Het dwaallicht naar de Antwerpse Kloosterstraat. Het kan, al kost het in veel gevallen veel tijd en moeite. Er is dan ook niets op tegen dat iemand zich opwerpt als bemiddelaar. Patrick Lateur bijvoorbeeld die in Alle schrijvers leiden naar Rome teksten van tientallen schrijvers, gegroepeerd in zeven wandelingen, verzameld heeft. Henk Pröpper die in Giorgio Bassani's Ferrara, een universum de lezer bij de hand neemt en hem voorgaat in het verkennen van de relatie tussen het werkelijke Ferrara en het door Bassani gecreëerde universum. Je zou dit de betere literaire wandeling kunnen noemen. Mijns inziens verdient het aanbeveling het genre aan te duiden als ‘leeswandeling’ omdat dit woord directer de vervlechting van tekst en context, van lezen en wandelen aangeeft.

Heen en weer van woord naar oord

‘Woorden zijn oorden’, stelt Mark Insingel, schrijver van literatuur die ertoe doet. De schrijver van leeswandelingen en met hem de lezer reist van woord naar oord, van oord naar woord. Le grand Meaulnes laat hem Epineuil zien; Epineuil werpt licht op Le grand Meaulnes. Gezelle openbaart

Illustratie uit Grand Meaulnes door Berthold Mahn

[p. 49]

Brugge; Brugge reikt een sleutel aan die toegang verleent tot Gezelles poëzie. Welke Gezelle? Welk Brugge? Hoe vertrouwd de schrijver van de leeswandeling ook mag zijn met de woorden en de oorden van de dichter, hij komt niet verder dan een interpretatie van zijn poëzie, dan een visie op zijn stad. Zelfs beroemde schrijvers van reisverhalen verzuchten dat er in de wereld niets meer te ontdekken valt. Bij nader inzien is dat onzin. De ontdekking van Amerika was niet het einde, maar een begin. Niemand kent Brugge, niemand kent Gezelle. Daarom is de verkenning zo boeiend. De schrijver leest en herleest het literaire werk en studies daarover, ontwikkelt een visie op hoe Gezelle de stad zag, haar geschiedenis, haar wezen, haar toekomst. Hoe dicht stond in zijn ogen de Brugse mens, cultuur, taal in haar middeleeuwse glorietijd bij de oorspronkelijke schepping, bij God en Zijn Natuur. En hoe vervreemdde de Vooruitgang Brugge van zichzelf! Terug, Brugge, terug! Wat een machtige achterwaartse visie die (gedeeld door invloedrijker denkers en doeners) de stad via een neogotisch, neo-middeleeuws reveil voorwaarts stuwde. De schrijver leest verder en ontdekt andere Gezelles, de genadeloze polemist, de volkse humorist, de natuurmysticus, de missionaris die de wereld afreisde ‘in den geest’, de gelegenheidsdichter en de pure woordkunstenaar...Hij kruipt in de huid van Gezelle en wandelt door zijn straten, neemt zijn intrek in het geboortehuis, het Engels Klooster, het Grootseminarie. Hij ziet wat de dichter zag, kan zich verbeelden wat verdwenen is en zelfs wat Gezelle over het hoofd zag. Bijvoorbeeld dat het geboortehuis oorspronkelijk van de Adornes was en daardoor verwijst naar een ander Brugs middeleeuws verleden, dat van rijkdom mede gebaseerd op de internationale handel. De schrijver zet zich aan het lezen van wetenschappelijke studies over het verleden en het heden van de stad. Hij informeert zich over de visie op de stad van Gezelles vijanden, de liberale vooruitgangsdenkers die een zeehaven wilden, en over de visie van de huidige Brugse bestuurders die, in het kader van Brugge 2002, culturele hoofdstad van Europa, benadrukten dat de grootheid van het verleden berustte op welvaart en eigentijdse kunst en cultuur. Du choc des opinions jaillit la vérité. Postmoderner: uit de botsing van visies ontspringt een beter inzicht. Voldoende om een wandelroute uit te tekenen langs de woningen, de kerken, de molens, de straten en de reien die diepte en veelduidigheid hebben gekregen, die de schrijver en zijn stad openbaren, die de lezer uitnodigen in gedachten en later metterdaad zijn kamer te verlaten om zijn eigen kijk op Gezelle en op Brugge te confronteren

Brugge

met die van anderen. Deze confrontatie veronderstelt bij de schrijver een literaire houding, een keuze voor een beeldende, veelduidige taal en bij de lezer een literair verwachtingspatroon. De beweging van het wandelen én het ritme van het lezen maakt de geest vrij. Ervaringen kunnen associatief verbindingen met elkaar aangaan.

Leeswandelingen nemen de lezer, de tekst en de stad serieus. Zij rusten de lezer toe voor een lees- en wandelavontuur, voor een speurtocht naar de woorden die een oord verraden, naar het oord dat woord is geworden.

bert vanheste is voorzitter van de nijmeegse stichting het vlaams cultureel kwartier. eind 2002 publiceerde hij bij meulenhoff de stad is woord geworden. leeswandelingen door antwerpen en brugge.