Literatuur. Jaargang 20

[p. 24]

IJverig, drankzuchtig en onkuis
Spanjaarden over zeventiende-eeuwse Hollanders

De Tachtigjarige Oorlog: strijd van de Watergeuzen, Piet Hein en andere helden tegen de bloedige, Spaanse onderdrukking. Daar denkt de vijand van toen anders over. Yolanda Rodríguez Pérez bestudeerde de Spaanse beeldvorming over de Nederlanders en ontdekte dat die minder eenzijdig is dan de Nederlandse over de ‘Spaanse spekken’.

vera ros

In De hond van de hertog van Alva, een zeventiende-eeuwse, Nederlandse roman, krijgt de beruchte hertog van Alva bezoek van zijn geweten, een vrouw in een wit gewaad dat is bespat met bloed van onschuldige Nederlanders. Het beeld sluit naadloos aan bij de zogeheten ‘zwarte legende’, waarmee de Spaanse overheersing voortleeft in onze herinnering. ‘Dat negatieve beeld verraste me zeer,’ zegt de uit Spanje afkomstige literatuurwetenschapper Yolanda Rodríguez Pérez. ‘In Spanje wordt Alva beschouwd als een held die vocht voor zijn vaderland.’ Geïntrigeerd door die verschillen besloot Rodríguez onderzoek te doen naar beeldvorming van Spanjaarden over de Nederlanders (waarmee de inwoners van de Lage Landen worden bedoeld) tijdens de Tachtigjarige Oorlog én het beeld dat ze van zichzelf hadden. De resultaten van haar onderzoek, waarop ze in mei aan de Universiteit Utrecht promoveerde, verschenen in boekvorm bij uitgeverij Vantilt.

‘Het beeld van de ander ontstaat altijd in wisselwerking met het zelfbeeld. Oor-

Yolanda Rodríguez Pérez

logssituaties versterken dat beeld,’ verklaart Rodríguez. ‘Het ontstaat nooit zomaar, maar heeft altijd een lange voorgeschiedenis.’ Daarom bestudeerde Rodríguez eerst Hispanolatijnse en Spaanse bronnen uit de Oudheid en de Middeleeuwen, zoals reisverslagen. Die schrijven vrij genuanceerd over de Nederlanders. Ze zijn ijverig, strijdlustig en vindingrijk. Maar ze zijn ook onkuis (vooral vrouwen zijn losjes in de omgang), drankzuchtig en inhalig. Tegenover de moreel verslapte Nederlander staat de verheven Spanjaard, toonbeeld van christelijke deugdzaamheid, met hoogmoed als enige minpunt.

Wreed en barbaars

Ook de oorlogskronieken uit de Tachtigjarige Oorlog die Rodríguez onderzocht, reflecteren die gemengde visie op de Nederlanders. Opvallend is het onderscheid tussen de inwoners van de opstandige gewesten en die van de koningsgezinde gewesten (na het Twaalfjarig Bestand vaker aangeduid met Holandeses respectievelijk Flamencos). De Opstand beschrijven deze kroniekschrijvers als een burgeroorlog, waarin Willem van Oranje en zijn ‘ketterse’ edelen de onschuldige bevolking meeslepen. ‘Deze auteurs scheren Nederlanders niet altijd over één kam,’ vindt Rodríguez. ‘Een bekende kroniekschrijver als Bernardino de Mendoza bijvoorbeeld schrijft vrij neutraal over de Nederlanders maar prijst hun strijdlust en dapperheid.’

Tijdens het Twaalfjarig Bestand verdwijnt de Nederlandse vijand naar de achtergrond, daarna begint de Spaanse propagandamachine op volle toeren te draaien. Relaciones, vlugschriften met oorlogsnieuws, verzwijgen hardnekkig Spaanse nederlagen om het glorieuze zelfbeeld in ere te houden. Het vijandbeeld wordt negatiever maar concentreert zich vooral op de Holandeses. Positieve beelden worden nu omgebogen in negatieve; de voorheen zo vindingrijke Hollanders brengen nu met hun ‘onoverwinnelijke vestingwerken’ de oorlog terug tot een ‘mechanische krijgskunde, waarbij magere nijverheid het belangrijkste is en moed nutteloos blijkt’, aldus een relacion uit 1638. Het gedrag van de Holandeses in de Amerikaanse koloniën wordt als wreed en barbaars afgeschilderd, waarmee de Spanjaarden hun eigen zwarte legende creëren.

Naast historische bronnen onderzocht Rodríguez ook literaire bronnen als gedichten en toneelstukken. ‘Literatuur weerspiegelt vaak de heersende denkbeelden. Toneel was erg populair en de oorlog vormde een dankbaar onderwerp voor historische drama's en gelegenheidsstukken waarin overwinningen werden gevierd. Wie geen kronieken of relaciones las, kreeg zo toch een beeld van de oorlog en de tegenstander.’

Dat beeld blijkt vrijwel overeen te komen met dat uit de historische bronnen. Pikante bijzonderheid in de toneelstukken uit de eerste oorlogsfase is de rol van Nederlandse vrouwen, die steevast verliefd worden op de heldhaftige Spanjaarden en voor hen zelfs hun leven wagen. ‘Zodra ik een Spanjaard zie, gaat mijn ziel hem achterna en denk ik dat van hem de zonnestralen uitgaan,’ laat de grote Spaanse toneelschrijver Lope de Vega één van zijn Nederlandse heldinnen zeggen. Het is ook een manier om de Spaanse superioriteit te onderstrepen.

[p. 25]

Portret van Francisco de Quevedo Y Villegas, anoniem; Uit: De Tachtigjarige Oorlog in Spaanse ogen, Yolanda Rodríguez Pérez

Rechts: La rendición de Breda, Diego de Silva y Velázquez, Museo del Prado, Madrid. Uit: De Tachtigjarige Oorlog in Spaanse ogen, Yolanda Rodríguez Pérez

Een wereldmacht wordt altijd gehaat

Kunnen we nu concluderen dat de Spanjaarden genuanceerder terugblikken op de Tachtigjarige Oorlog en hun voormalige tegenstanders dan de Nederlanders? ‘Het lijkt er wel op, maar het zou interessant zijn om Nederlandse bronnen te bestuderen op dezelfde manier als ik heb gedaan. Volgens mij was de situatie toen minder zwart-wit dan wordt verondersteld. Je had koningsgezinden en opstandelingen, katholieken en protestanten. Maar niet elke protestant was tegen de monarchie. Eventuele dissonante geluiden zijn waarschijnlijk verdrongen door het heersende beeld, dat wordt bepaald door de Opstand en het ontstaan van de Republiek.’

Spanje daarentegen beschouwde zijn toenmalige rol als die van machtigste monarchie op aarde, waartegen ketterse en rebelse elementen het ongehoorde lef hadden zich te verzetten. Vandaar dat minder eenzijdige vijandbeeld, denkt de onderzoekster. ‘Gehaat worden hoorde trouwens bij een wereldmacht. Die mentaliteit signaleerde ik in veel bronnen.’

In Nederland bleef het negatieve vijandbeeld na de oorlog daarom levendig terwijl het in Spanje vervaagde. ‘Andere tegenstanders, Frankrijk en Engeland, eisten bovendien de aandacht op.’ De oorlog leeft dan ook nog nauwelijks voort in de collectieve Spaanse herinnering. ‘In 1998 bezocht ik een expositie in het Escorial rond de vierhonderdste sterfdag van Filips II,’ vertelt Rodríguez. ‘Enkele schilderijen en geschriften over Spaanse overwinningen waren de enige verwijzingen naar de strijd in de Nederlanden. Bezoekers die niet beter wisten, moeten de indruk hebben gekregen dat Spanje de oorlog had gewonnen.’

Omdat ze toch benieuwd was welk vijandbeeld de huidige Spaanse lezers wordt voorgespiegeld, nam Rodríguez tijdens haar onderzoek ook het werk van de hedendaagse auteur Arturo Pérez-Reverte onder de loep. Vanaf 1996 publiceerde hij een serie historische romans over de avonturen van de Spaanse officier Alatriste tijdens de Tachtigjarige oorlog. Grondig gedocumenteerde boeken die in Spanje zeer goed werden ontvangen en zelfs als stripverhaal in het dagblad El País verschenen.

Hoewel Pérez-Reverte stereotypen als hebzuchtige, onkuise Hollanders van stal haalt, zijn deze vooral een geduchte vijand en onderdeel van het historisch decor. Dat decor gebruikt hij om de Spaanse heldhaftigheid te benadrukken, waarmee hij teruggrijpt op de zeventiende-eeuwse zelfverheerlijking. Modern is wel de manier waarop de voormalige oorlogsverslaggever de oorlog beschrijft. Het zijn vooral gewone soldaten en onschuldige burgers die lijden onder de verschrikkingen. Toch heeft hij een nuchtere houding van “oorlog is oorlog, slachtoffers vallen er altijd”,’ concludeert Rodríguez. ‘Een subtiele manier om de zwarte legende goed te praten.’

de tachtigjarige oorlog in spaanse ogen [...] is verschenen bij uitgeverij vantilt en kost € 24,90. isbn 90 75697 91 0