Literatuur. Jaargang 20

[p. 29]

Joris van Casteren
Goedaardige schizofrenie August Willemsen over zijn dichtheld Pessoa

De talloze heteroniemen van Pessoa suizen al decennia lang als op hol geslagen kometen door zijn brein. En nog altiid is August Willemsen zijn Portugese dichtheld niet zat. Willemsen is begonnen met een project dat hij bij leven niet zal kunnen voltooien: de vertaling van Pessoa's complete werk. Een gesprek over Pessoa en diens ziekelijke neiging tot heteronimiseren.

Mijnheer Willemsen, dit gesprek zal gaan over de heteroniemen van Pessoa. Wat moest Pessoa toch met al die heteroniemen, en wanneer begon hij ermee?

‘In een beroemde heteroniemenbrief van 13 januari 1935, het jaar van zijn dood, heeft Pessoa geschreven dat op zesjarige leeftijd zijn eerste heteroniem verscheen: Le Chevalier de Pas. Een volwassen Franse meneer in wiens naam hij brieven aan zichzelf schreef en die hij ook weer beantwoordde. Al heel snel bedacht hij ook een rivaal voor deze Fransman, Capitaine Thibaut...’

Op zesjarige leeftijd?

‘Hij kon al schrijven toen hij vier was. Men heeft die lust tot heteronimiseren in verband gebracht met de dood van zijn vader. De literatuurgeleerden stellen dat die eerste verschijningen snel na de dood van zijn vader hebben plaatsgevonden, hij was toen vijf. Uiteindelijk zouden er nog ruim twintig heteroniemen over hem komen. De serieuzere ontstonden tussen zijn zevende en zijn zeventiende. Hij woonde toen in Zuid-Afrika en had Engels geleerd. Je ziet in zijn correspondentie van die tijd dat hij onder meer signeert met Alexander Search of Charles Robert Anon. De hele vroege heteroniemen verdwenen. Alexander Search heeft nog wel een tijd bestaan, ook toen Pessoa alweer in Lissabon woonde. Onder die naam stuurde Pessoa bijvoorbeeld de oplossingen van kruiswoordpuzzels in de Times in. Zijn hele jeugd lang zijn heteroniemen tot hem gekomen maar pas vanaf het jaar 1914, toen hij zesentwintig was, zijn de bekende heteroniemen als Ricardo Reis, Álvaro de Campos, Alberto Caeiro en Bernardo Soares verschenen. Die zouden zijn hele leven blijven.’

Kwamen de heteroniemen over hem of verzon hij ze bewust om de in hem verscholen liggende verzen aan te kunnen boren?

‘Pessoa zag in zichzelf een existentiële leegte. Hij heeft heel vaak gezegd in brieven en gedichten dat hij niet weet wie hij is of wat hij is. ‘Ik begrijp niets en ik weet ook niet wat begrijpen is,’ zegt hij ergens, het nulpunt van nihilisme. Maar daarin was hij wel tweeslachtig want hij had een duidelijk besef van de waarde van zijn werk. In ongeveer dezelfde tijd dat de heteroniemen verschenen - 1914, 1915 - heeft hij ook aantekeningen gemaakt waarin hij blijk geeft van zijn besef een genie met een boodschap te zijn. Hij voelde dat hij met hulp van z'n heteroniemen de mensheid iets moest mededelen. Er zijn overigens twee tendensen in de kritiek op hem. Een zegt dat hij zijn heteroniemen inderdaad schiep vanuit een innerlijke leegte. De andere stroming zegt dat hij ze juist schiep vanuit een overvolte, een teveel. Ik heb dat proberen te verzoenen in de titel van mijn nawoord in Pessoa's De anarchistische bankier, ‘bevolkte leegte’. Hoe dan ook, Pessoa begreep dondersgoed dat ieder heteroniem hoogstaande poëzie leverde.’

[p. 30]

Almada Negreiros (1893-1970), Retrato de Fernando Pessoa, 1964

Nog afgezien van de vraag of ze hoogstaande poëzie schreven, is die hele kosmos aan heteroniemen niet al een artistieke prestatie op zien?

‘Ik denk vaak dat het niet zo uniek is als het lijkt, die heteroniemen. Het enige wat hij gedaan heeft is bepaalde tendensen in zichzelf een naam geven. In interviews en brieven heeft hij zich vaak als dramatisch dichter geprofileerd. Hij verdedigde zijn heteroniemenstelsel door op te merken dat een bepaald karakter in een toneelstuk niet meteen de mening van de regisseur vertolkt. Toen ik in 1961 voor het eerst met Pessoa in aanraking kwam dacht ik ook: hemel, wat een idee, zo'n stelsel is het ei van Columbus want iedereen heeft wel een zekere gespletenheid in zich. En om daar dan namen aan te geven en die per naam uit te werken en bouwen, een schitterend idee. Maar in wezen is het iets wat elke schrijver doet, met het verschil dat Pessoa het is gaan benoemen en die heteroniemen echt is gaan beleven. Hij heeft ze ook over elkaar laten schrijven. En heteroniemen óver hem. Campos schrijft bijvoorbeeld aan een vriend van Pessoa: “Zeg tegen Pessoa dat hij niet altijd gelijk moet willen hebben.” Want Pessoa wist heel best dat hij altijd gelijk wilde hebben. Het is een vorm van goedaardige schizofrenie.’

Het is bekend dat Pessoa Alberto Caeiro beschouwde als zijn grootste talent. Vond hij sommige heteroniemen minderwaardig?

‘De drie grote heteroniemen, Ricardo Reis, Álvaro de Campos en Alberto Caeiro, zijn altijd voor hem blijven bestaan; Caeiro stierf zogenaamd in 1915, maar nog in 1930 beeft hij postuum Caeiro-gedichten geschreven. Hij vond het werk van Caeiro het best, heeft hij gezegd, de meest perfecte uiting. Maar ook Reis en De Campos speelden voor hem een onmisbare rol in het theater van de dramatische dichter. Tot het laatst van zijn eigen leven zijn die ook blijven schrijven. Daarnaast zijn er anderen die hij semi-heteroniemen noemde, ofschoon die ook geweldige dingen hebben geschreven, zoals Bernardo Soares die Het boek der rusteloosheid afleverde, in proza het magnum opus van Pessoa. En dan is er nog een hele rits die allemaal een rol hadden maar waarvan ik denk: die hadden geen naam hoeven hebben. Ze zijn meer of minder interessant maar ze ontlenen hun belang uitsluitend aan het bestaan van de drie grote en Soares.’

Hoe zou dat nou zijn gegaan? Pessoa werd wakker en voelde zich die dag Ricardo Reis?

‘Hij schrijft daarover in diezelfde brief van 13 januari 1935. Caeiro kon ontstaan uit een spontane opwelling, als hij niet eens wist dat hij zou gaan schrijven. Zo zou Caeiro op een keer ook tot hem zijn gekomen. Reis is ontstaan na een abstracte bespiegeling over poëzie, de dood, het verstrijken van tijd. Als hij in die stemming belandde, kwam Reis als uit een wonderlamp tevoorschijn. Campos verscheen in hem als hij spontaan uiting moest geven aan een gevoel, aan iets wat hem in zijn eigen naam te machtig is. Voor meer uitleg hierover zou men mijn biografische schets van Pessoa Het ik als vreemde erop na kunnen slaan. Er komen in zijn werk trouwens nog gedeelten voor van waaruit een nog naamloos heteroniem schrijft. Zoals in zijn occulte en esoterische werk, waar ik geen touw aan vast kan knopen. Dat staat zo strikt op zichzelf en is daarom duidelijk het werk van een heteroniem, maar dan een die het niet tot de doopvont heeft gebracht. Ook in zijn liefdesbrieven, het hele jaar 1920 heeft bij vrijwel niets anders geschreven dan brieven aan de dan negentienjarige Ofelia, is een onbenoemd heteroniem aan het woord. Hij schrijft daar als een soort baby.’

Je moet je niet voorstellen dat je met hem in de liefde belandt. Want met wie ben je dan?

‘Álvaro de Campos heeft zijn relatie ook verpest, homoseksueel zijnde. Naar hem had Pessoa zijn homoseksuele geaardheid afgeschoven. Die interfereerde met zijn relatie met Ofelia. Verder was die relatie met haar er een van kleuters. Zij was een heel kinderlijk meisje, hoewel ze in sociaal opzicht erg onafhankelijk was; ze werkte buitenshuis, wat ongebruikelijk was. Hij sloeg ook een babytaaltje uit. Ik geloof dat Harry Mulisch het wel eens gehad heeft

[p. 31]

over de absolute leeftijd van mensen. Iemand kan intellectueel, artistiek of literair doorgroeien terwijl zijn persoonlijkheid op zeer jeugdige leeftijd stil blijft staan. Pessoa is op zijn zesde blijven steken, toen zijn vader overleed. In die zin is hij nooit volwassen geworden, vandaar ook dat overdreven spel met die heteroniemen. Het heeft iets ontzettend onvolwassens.’

Maar was er ergens in hem wel een kern, een authentiek zelf, wat de basis van zijn persoon vormde? Kon hij Pessoa zelf zijn?

‘Hij kon alleen zichzelf zijn als hij in de huid kroop van een ander, zoals hij ook alleen kon liefhebben vanuit de beleving van een ander. In die zin was hij nooit zichzelf of eigenlijk altijd wel, het is maar hoe je het bekijkt. Maar dat die relatie met Ofelia in de soep liep zal niemand verbazen. Toch hield hij in dat gedrag ontzettend van haar. Zij ging er een hele tijd in mee, totdat zij wilde trouwen. Je kunt niet trouwen met een kleuter of met een deelaspect van iemand. Het is een hartverscheurende geschiedenis, ik ben nu bezig met die correspondentie. Het is zo vertederend maar ook zo uitzichtloos.’

Is Pessoa uiteindelijk niet ook een heteroniem geworden voor hemzelf?

‘Ik denk dat er wel een echte Pessoa was, hij heeft heel duidelijk ook een groot gedeelte in zijn werk onder eigen naam geschreven. Maar je hoort romanschrijvers ook wel eens over dit soort vervreemding. F. Springer zei onlangs dat hij het betreurde dat een bepaald personage het slechte pad op ging en ongelukkig aan zijn einde kwam. Soms gaat een personage op de loop met de maker ervan, met heteroniemen gebeurt hetzelfde. ‘Het zijn romanpersonages zonder roman,’ zei Octavio Paz eens over het heteroniem. Dat op de loop gaan is bij Pessoa, waar de

Anuncio Cafe Delta 1987/1988, affiche

heteroniemen een enorme autonomie kregen, natuurlijk in extreme mate gebeurd. In hoeverre hij het in de hand had weet ik natuurlijk ook niet precies. Hij was op de rand van waanzin maar niet echt gek.’

Hoe kwam je met Pessoa in aanraking?

‘Het was het eerste jaar van mijn studie en ik kende al een beetje Portugees. Ik heb die eerste maanden hard gestudeerd en kon het vrij goed lezen, taalkundig en qua vocabulaire is het niet zo moeilijk. Pessoa was een geweldige openbaring, vanwege de heteroniemen en de algehele schoonheid van het werk. Vanuit nieuwsgierigheid ben ik voor mezelf zijn poëzie gaan vertalen. Jaren later vroeg Theo Sontrop van De Arbeiderspers mij of ik wel eens had gehoord van de dichter Pessao. Pessao, dat zei iedereen toen nog fout. Ik zei: “Ja, ik heb hem vertaald.” Ik liet het zien en hij was meteen gewonnen. In 1978 verscheen de eerste uitgave van Gedichten.’

Je gaat nu z'n complete oeuvre vertalen. Waar ben je aan begonnen?

‘Het proza zou eerst gedaan worden door iemand anders, ik zou de poëzie doen. Maar die ander heeft zich teruggetrokken. Ik zei: “Dan zien we wel hoever ik kom.” Ik heb veel van de correspondentie al gedaan, het werk van Álvaro de Campos komt daarna. Het hangt ook af van de publicatievolgorde van de Portugese uitgever. Ik vond het begin van de reeks met De stoïcijn van de Baron van Teive en Het uur van de duivel wat ongelukkig. Dat is pas interessant als je al wat van Pessoa weet. Maar het kon niet anders vanwege dat contract. Nu begint het op gang te komen met Boodschap dat eind 2001 verschenen is, en onlangs De anarchistische bankier en de Oden van Ricardo Reis (eind 2002). Dit jaar Herostratus en Caeiro, dan zijn correspondentie en daarna De Campos. Ik denk dat ik tot 2057 wel bezig ben, bij leven zal ik het niet halen. Als ik dood ben moet iemand anders het maar doen.’

Dat je het nooit zat bent.

‘Begin jaren tachtig, bij zijn vijftigste sterfdag en honderdste geboortedag, met die enorme stroom publicaties, werd het mij te veel. Toen heb ik het helemaal losgelaten. Tot r999 heb ik niks met Pessoa gedaan. Harrie Lemmens heeft in Privé-domein Het boek der rusteloosheid vertaald en Mijn droom is van mij. Toen ik eind vorige eeuw gevraagd werd door Ronald Dietz (de toenmalige directeur van De Arbeiderspers), die contact had met de Portugese uitgever, kon ik niet weigeren.’