Literatuur. Jaargang 20

[p. 26]

Gaston Franssen
Damespoëzie? Critici, vrouwelijke gedichten en Marieke Jonkman

Het vermoeden dat Marek van der Jagt een pseudoniem was van Grunberg, leidde tot een heksenjacht. Waarom willen critici de ‘ware’ identiteit van de schrijver achterhalen? Kan het werk niet uitsluitend op literaire kwaliteiten worden beoordeeld? De ontvangst van Marieke Jonkmans poëzie toont dat dat zelden het geval is, en laat zien waarom een pseudoniem bij sommige critici onbehagen oproept.

De jonge dichteres Marieke Jonkman (1963) debuteerde in maart 1991 bij Van Oorschot. Haar bundel Dochters van het donker werd enthousiast ontvangen: ‘Een dichteres van betekenis is opgestaan’, jubelde Hans Warren. In een snel tempo publiceerde Jonkman daarna Plejaden (1992), Dieptevrees (1993), en enkele jaren later Amazonen (1996). Opvallend genoeg beperkte Jonkman haar literaire activiteiten tot het publiceren van gedichten. Interviews stond ze nooit toe, foto's van de dichteres leken niet te bestaan, en voor voordrachten was zij niet beschikbaar.

Desalniettemin kreeg Jonkman veel aandacht, vooral vanwege haar emotioneel beladen thematiek. De gedichten over waanzin, lust, masochisme en zelfmoord waren zelfs zo overtuigend, dat recensenten zich zorgen maakten over de psychische gesteldheid van de dichteres. Na lezing van Plejaden constateerde Guus Middag: ‘Als de dichteres bedoelde wat hier stond, dan was er maar één reactie mogelijk: niet lezen, maar onmiddellijk hulp bieden.’ Kees van Domselaar merkte op dat Jonkmans ‘larmoyante kwetsbaarheid’ eerder zou passen ‘in een uitzending van de stichting Korrelatie dan in een bundel gedichten’ en ook Kees van 't Hof vond dat het debuut neigde naar ‘een bijna psychiatrisch te noemen biografisme’.

Dat Jonkmans bekentenispoëzie toch werd geapprecieerd, lag vooral aan haar oprechte, authentieke toon en haar verstechnische kwaliteiten. Men bewonderde de gedichten die ‘helderheid aan geheimzinnigheid paren’ (Warren), de ‘tegelijk duistere maar ook directe en openhartige aard’ van deze poëzie (Van Domselaar), die altijd ‘iets duisters en dwangmatigs’ had (Middag). Tegelijk waardeerde men dat Jonkman haar onomwonden expressiviteit wist te beteugelen door een strenge verstechniek. Zo schreef Werkman dat Jonkmans ‘rauwe gevoelens van hulpeloosheid ondergebracht zijn in gedichten van hoge kwaliteit’, stelde Middag vast dat haar gedichten ‘elk moment uit hun strakke voegen dreigen te barsten’ en constateerde Van 't Hof, ten slotte, dat ‘het al te gevoelige’ in toom werd gehouden door ‘de eerder gesignaleerde vorm die het geheel omvat’.

Identiteit

Na de publicatie van Plejaden gebeurde er iets opmerkelijks. De waardering voor de gedichten bleef, maar steeds meer critici begonnen zich af te vragen wie Jonkman nu eigenlijk was. Zuiderent was een van de eerste recensenten die deze vraag stelde. De publicitaire aandacht voor een auteur hoeft niet samen te hangen met de kwaliteit van het werk, erkende hij, maar hij voegde daar - enigszins paradoxaal - meteen aan toe: ‘Dat ik nieuwsgierig naar haar ben, komt door haar gedichten.’ Ook Rogi Wieg liet in een bespreking van Dieptevrees doorschemeren dat het zijns inziens niet zomaar om een pseudoniem ging. ‘Ik

[p. 27]

weet niets van Marieke Jonkman’, schreef Wieg: ‘Zij geeft geen interviews en laat slechts haar lyrische ik spreken: een vrouwelijk ik dat zij al drie bundels lang aan het woord laat.’ Lyrisch ik, vrouwelijk ik - het zijn termen die impliceren dat de recensent iets ongewoons aan Jonkmans pseudoniem vermoedde. De critici leken er dus op gebrand te zijn de ware identiteit van de dichteres te achterhalen.

Toch zou men verwachten dat een recensent zijn oordeel eerder op literaire, en niet biografische, gegevens fundeert. Waarom lieten de critici in Jonkmans geval de vraag naar de identiteit van de auteur niet links liggen, om hun mening vervolgens te baseren op de gedichten zelf? Jonkmans eerste interview en de reacties daarop wijzen op een eerste oorzaak voor het onbehagen dat haar optreden bij critici opriep. Wanneer de dichteres namelijk in november 1993 in de openbaarheid treedt, blijkt de auteur helemaal geen vrouw te zijn. Henk van der Ent, die eerder onder de naam Anton Ent publiceerde bij De Arbeiderspers, bekent dat hij de schrijver is van Jonkmans veelbesproken oeuvre. Het ging Van der Ent niet om de publiciteit, zo stelt hij, en evenmin wilde hij een statement maken over de manier waarop critici vrouwelijke auteurs benaderen: Ent wil slechts zijn vrouwelijke kant een stem geven.

De literaire kritiek reageert wrevelig. ‘Hoe serieus moeten we dit rollenspel nemen?’, vraagt T. van Deel zich af. Hij vergelijkt vervolgens Ents poëzie met die van Jonkman en stelt vast dat ‘de een waarschijnlijk onder- en de ander zeker overschat’ is. De Conincks ‘eerste vermoeden’ is dat Ent wilde bewijzen hoe goed hij was ‘door een vrouwelijk pseudoniem even wat aan wereldleed te laten doen’. Ook hij vergelijkt beide oeuvres, concludeert dat Jonkman een ‘te slordig in elkaar geflanst personage’ is en tevens dat ‘Ent, onder het pseudoniem Jonkman, met minder goede poëzie dan de zijne en met meer ellende dan de zijne, zo positief gediscrimineerd wordt dat het niet mooi meer is’.

De literaire kritiek voelt zich door Ents spel met pseudoniemen duidelijk gecompromitteerd: juist die dichteres die men waardeerde om haar vrouwelijke thematiek en haar eigen, authentieke toon, blijkt te zijn geschreven door een dichter. ‘Authenticiteit is een hachelijk criterium’, geeft De Coninck met tegenzin toe. Jaap Goedegebuure vraagt zich verontrust af of zijn eerdere oordeel over beide dichters wel juist was: ‘Had ik Anton Ent niet te weinig en Marieke Jonkman niet te veel eer bewezen?’ Zulke reacties zijn begrijpelijk: de criticus verdiept zich in goed vertrouwen in een bundel, om daar een objectieve en betrouwbare uitspraak over te doen, en komt er vervolgens achter dat hij bij de neus wordt genomen. Maar is het ‘bedrog’ van Jonkman de enige reden voor alle korzeligheid? Het zou immers ook mogelijk zijn geweest dat Ent zich overtuigend in zijn alter ego had ingeleefd; dan zou zijn ‘eigenlijke’ identiteit er niet toe doen. Er lijkt toch meer aan de hand te zijn.

[p. 28]

Reputaties op het spel

Een nadere verklaring voor de gegeneerde ongerustheid van de recensenten, biedt de argumentatie die zij hanteerden bij hun bespreking van Jonkmans bundels. Haar receptie blijkt te zijn beïnvloed door genderopvattingen die al vanaf de jaren vijftig in de literaire kritiek een rol spelen. Destijds waardeerden de critici literatuur die door vrouwen was geschreven omdat daaruit een ‘grotere onmiddelijkheid’ sprak, maar ze tekenden daarbij aan dat de typisch ‘vrouwelijke drift tot mededeling’ helaas vaak de overhand kreeg. Veel vrouwelijke auteurs ontbrak het volgens hen aan zelfbeheersing, vormvastheid en analytisch vermogen - eigenschappen die men bij mannelijke auteurs wél signaleerde en ook waardeerde. Waar de mannenliteratuur werd omschreven als een doordacht bouwwerk van argumenten en inzichten, daar werd de vrouwenliteratuur dus gezien als een ongecontroleerde stroom van indrukken en emoties.

De receptie van Jonkmans poëzie laat zien dat zulke opvattingen nog steeds doorwerken in de literaire kritiek. De gedichten werden in de allereerste plaats gelezen als

James Ensor, Geërgerde maskers, 1883

de gedichten van een vrouw. Critici benadrukten dan ook alle ‘typisch’ vrouwelijke eigenschappen ervan: het duistere, het mysterieuze, de overmatige gevoeligheid - tot op het zenuwzieke af - en de ongeremde drang tot uitdrukking. Tegelijkertijd spraken zij ook hun waardering uit voor Jonkmans vermogen om haar heftige emoties te beteugelen in strakke en doordachte gedichten. De dichteres kon dus bij de (hoofdzakelijk mannelijke) critici op instemmende reacties rekenen, omdat zij ‘typisch’ vrouwelijke thema's vastlegde in een ‘typisch’ mannelijke vorm - en zodoende hun beeld van ‘goede vrouwelijke poëzie’ bevestigde.

Marieke Jonkmans naam en thematiek riep verwachtingen op die de waardering van haar poëzie stuurden en kleurden. De wreveligheid van sommige critici na Ents ontmaskering zou dan ook wel eens het gevolg kunnen zijn van hun ergernis over het feit dat ze zich zo onbevangen door stereotiepen hebben laten leiden. Jonkmans dubbele identiteit confronteerde hen met twee pijnlijke inzichten: ten eerste dat authenticiteit en persoonlijkheid, zeven decennia na Forum, nog steeds van belang blijken te zijn bij de waardering van literatuur; en ten tweede dat ook culturele conventies en genderopvattingen bepalend zijn voor de receptie.

Pseudoniemen wekken, zo blijkt, bij de recensent vermoedens die zijn oordeel in verregaande mate kunnen beïnvloeden. Als die vermoedens zijn gefundeerd op de bekendheid met het werk van andere schrijvers, is het achterhalen van een pseudoniem een geraffineerde pas de deux tussen auteur en criticus: wanneer deze laatste aan de stijl en thematiek van een roman of een bundel de auteur kan herkennen, dan is dat een bewijs voor de objectiviteit van de recensent, maar ook voor de authenticiteit van de auteur. Zodoende wordt de professionaliteit van beide bevestigd. Maar wanneer de criticus er níet in slaagt het pseudoniem te ontmaskeren, wordt een ander, minder florissant verwachtingspatroon aan het licht gebracht. Dan blijkt hoezeer culturele conventies of clichématige opvattingen de waardering bepalen. Daarmee is dan ook een verklaring gegeven voor de gedrevenheid die sommige critici aan de dag leggen bij het achterhalen van de ‘werkelijke’ auteur achter het pseudoniem: hun reputatie als neutrale en betrouwbare lezer staat er immers mee op het spel.

gaston franssen is als promovendus verbonden aan de universiteit utrecht (ogc) en doet onderzoek naar de poëzie en poëtica van gerrit kouwenaar.