Literatuur. Jaargang 20

[p. 9]

Schrijven uit verveling Bij de presentatie van het tijdschrift Literatuur

Dichten als tijdverdrijf (tijtcortinghe schreef Lucas D'Heere in de zestiende eeuw), schrijven om de tijd te doden. Het is zoiets als ‘schrijven uit verveling’, al klinkt het anders. Op 6 februari werd het eerste nummer van Literatuur-nieuwe-stijl ten doop gehouden. Hieronder een bewerkte versie van de tekst die Désanne van Brederode bij die gelegenheid uitsprak.

désanne van brederode

Omdat ik al jaren trouw elke zaterdag Libelle lees, weet ik sinds kort op welk type vrouw Maarten Spanjer valt. In het interview met het blad zegt hij: ‘Ik vind dat een vrouw zich af en toe best gênant mag gedragen. Zo van: jeetje mina, wat je nu toch zegt. Vind ik wel leuk. Maar ze moet niet dronken worden, dat vind ik dan weer vervelend. Manuela Kemp, die is leuk. Dat is zo'n lekker stoere vrouw. Geen zeurpiet, maar een vrouw met wie je een relatie aangaat en die dan ook een goede vriend is. Niet dat ik een relatie met haar gehad heb, maar zij is wel zo.’

Het linnen tasje is het verlengstuk van de boekenwurm die vindt dat iedereen een boekenwurm moet worden - dat heeft het cpnb goed gezien.

Aan Manuela's zware, hese stem te horen lijkt ze me juist een stevige innemer en dus ook vaak straalbezopen, maar het gaat me vandaag even niet om Manuela als mens, en ook niet om deze mens door de ogen van Maarten Spanjer, maar om het kapsel van de presentatrice vóór de mens. De dag nadat ik de Libelle uit had, zag ik, wat een synchroniciteit, de presentatrice op televisie. Ze kondigde het muziekprogramma ‘Vrienden van Amstel Live’ aan en ik dacht, je kunt veel over Manuela zeggen, maar opgestoken blond met losse plukken...Dat is toch eigenlijk een subliem idee. Met mijn borstel en een kartonnetje haarspeldjes ging ik voor de spiegel staan. Dronken? Nee, ik stak mijn haar op. Lekker stoer werd ik er niet van. Evenmin veranderde ik in een goede vriend. Ik gedroeg me niet gênant. Ik bleef Désanne van Brederode met rommelig opgestoken haar en het dansje dat ik door de kamer maakte was een typisch Désanne-dansje en het essay dat ik moest corrigeren bleef, ondanks de ingrepen uitgevoerd met opgestoken haar, een typisch Désanne-essay.

Mijn laptop staat op de eettafel. Naast mijn laptop ligt een stapeltje bestaande uit rekeningen, brieven en boeken. Twee strippenkaarten met nog maar een paar ongebruikte zones liggen op het programmablad voor het concertgebouw. Verder: een Capitool-reisgids over Polen, de roman Ferdydurke van Witold Gombrowicz, Goethes verzamelde gedichten in het Duits, een literaire gids door Litouwen (ook in het Duits) en een boek van Rudolf Steiner getiteld: Over Rusland.

Ik besluit de haarborstel die ik naast het stapeltje heb neergelegd, eens even lekker schoon te maken. Met de volle handpalm omvat ik de naaldjes in de borstel en met mijn vingers trek ik de pluk haren los van, (hoe moet je dat noemen?) de bodem van de borstel. Dat ik in een week, twee weken zoveel haren heb verloren wist ik niet. Als mijn man binnenkomt om een peuk van mij te bietsen ziet hij de pluk haar op tafel liggen en schrikt. ‘Heb je dat afgeknipt?’ vraagt hij bezorgd, wetend dat ik als kind wel eens wenkbrauwen en wimpers met een schaar bewerkte in de hoop er vollere, donkerder, krullender ooghaar voor terug te krijgen. ‘Natuurlijk niet. Dit komt uit mijn borstel.’

Ik geef hem vuur en hij mij een kus - daarna hoor ik hem weer rammelen op zijn eigen toetsenbord, op zijn eigen computer die op een goedkoop puberbureautje staat, temidden van rekken met drogend wasgoed.

‘Dit komt uit mijn borstel.’

Dat is het. Ik mag nog een borrel. Literatuur komt uit borstels.

Het thema van de boekenweek is: Styx, Leven en Dood in de letteren. Mijn man bracht van het evenement ‘Vers voor de Pers’ een linnen tasje mee waarmee hij, nadat alle aanbiedingsfolders eruit verwijderd zijn, reclame kan maken voor de boekenweek, de Nederlandse Spoorwegen en voor leven en dood in de letteren. Ik zie hem er al mee naar de supermarkt gaan. De eerste de beste potenrammer heeft geen ongelijk als hij het woordje ‘dood’ letterlijk wil nemen - mannen met linnen tasjes verdienen een flinke trap in het kruis, mannen met geëngageerde linnen tasjes, met linnen boodschappentasjes bedrukt met een boodschap, verdienen het te worden omgelegd. Daar ben ik even hard in als Kopland hard is in het kijken naar de oogst van alles - behalve van jonge sla. De protestbutton was erg, het bedrukte t-shirt met slogan is nog steeds erg en dat geldt ook voor de ‘stop oorlog’ of ‘stop aids’ of ‘stop allebei’-ballonnen die je in winkelstraten worden

[p. 10]

aangeboden, maar het linnen tasje...Dat is de wansmaak ten top. Het linnen tasje komt van alle voor propaganda benutte attributen het meest belérend over. Het zegt zo duidelijk: by the way, ik ben ook nog milieuvriendelijk want recyclebaar. Het zegt: degene die mij draagt haalt nog echt zélf zijn aardappeltjes, zijn scharrelkipje en zijn prei - de drager is dus geen fastfoodjunk. Het linnen tasje is zo huiselijk, zo degelijk, zo eerlijk. Zo verbluffend gewoon. Docenten Nederlands hebben vaak een linnen tasjes bij zich. In de nepleren boekentas die ze voor hun veertigste verjaardag van hun vrouw hebben gekregen zitten de grammaticaopdrachten, de gecorrigeerde proefwerken, de pennen, de agenda - in het studentikoze linnen tasje zitten de romans die je moet lezen. Docenten Nederlands denken dat zo'n tasje hen hip en geheimzinnig in hetzelfde moment maakt, dat het allure heeft die afstraalt op zowel de drager van de tas als op de inhoud van de tas. Ja, het linnen tasje is het verlengstuk van de boekenwurm die vindt dat iedereen een boekenwurm moet worden - dat heeft het cpnb goed gezien. En al lijkt dit linnen tasje al geheel geledigd en klaar voor het omhullen en dragen van twee liter biologisch dynamische melk, een fles Demeter Duindoornsap, twee pastinaken en een tube Weleda kindertandpasta (want geheid dat de tas naar mij is gegaan en ik zei al, ik ben antroposoof) toen ik ermee op de drempel stond, hoorde ik het ding praten.

De schrijver bevindt zich overal, behalve in zichzelf. Hij is in anderen, of boven de wereld. Idealiter is hij in anderen én boven de wereld.

Het tasje was zo met zijn rol van schoolmeester vergroeid dat het fluisterde welke nutten (meervoud) literatuur allemaal heeft. Ik som het boodschappenlijstje even op.

-	Literatuur helpt allochtonen integreren. Ze leren er niet alleen de taal van het gastland mee, maar proeven ook iets van de geschiedenis van het land, van de couleur locale en de couleur morale. Dankzij literatuur begrijpen ze gedragscodes, taboes, collectieve angsten, vooroordelen en neigingen waarvan autochtonen zich óf niet bewust zijn, of die ze schroomvallig verzwijgen.
-	Literatuur helpt bij het oplossen van ethische vraagstukken. In een postmoderne, geseculariseerde samenleving waarin Manuela Kemp. Foto: Patricia Steur mensen het zelf mogen en moeten uitzoeken, kan literatuur een gidsfunctie vervullen doordat ze basale emoties kritisch en verbeeldingsvol doorgrondt en bevraagt en scenario's presenteert die de problematiek van de lezer op scherp stellen - literatuur denkt en voelt mee met het voor een existentieel dillema geplaatste subject.
-	Literatuur helpt adolescenten bij het vinden van een authentieke, creatieve levenstijl, tegen de kudde in. Het is een antipode van massamedia en reclame en het leert de opgroeiende zijn eigen belevingen en fantasieën serieus te nemen.
-	Literatuur gaat vergroving en materialisme tegen. Het subtiele waarnemen van de auteur, behoedt ieders oog voor een beperkte visie waarin economische motieven en platte psychologie de survival of the fittest faciliteren. Literatuur is spiritueel, meerduidig... stop! Het linnen tasje droeg nut na nut aan, maar literatuur is net zo nuttig en belangrijk als Manuela Kemp. Literatuur is dus niet nuttig en niet belangrijk.

Schrijvers schrijven uit verveling. Ik schrijf omdat ik me verveel. Ik verveel me in gezelschap, ik verveel me thuis, ik verveel me voor de televisie, ik verveel me zelfs met romans - alleen met Rudolf Steiner verveel ik me nooit, maar dat schijn je dan weer niet te mogen zeggen want dat vinden anderen vervelend. Mensen die een roman ter hand nemen vervelen zich ook. Als je een echt vervuld leven hebt, hoef je toch niet over andere mensen te lezen? Over mensen die een onvervuld leven leiden, en daarbij van alles voelen en denken waar een normaal mens nog niet op een sterfbed van een half jaar aan toekomt, over mensen die met andere zielige mensen ruzie maken, neuken, eten, over mensen die die andere mensen dan weer heel omstandig missen als het al te laat is - dat wil je toch allemaal niet weten? Zeker niet als erbij vermeld wordt: iedere gelijkenis van personages met bestaande mensen berust op louter toeval.

Schrijven is niks, maar het is leuker dan lezen. Ik verzin mijn eigen poppetjes, ik kleed ze aan, ik geef ze een huisje van taal en een tuintje van taal en een rottige relatie

[p. 11]

en allerlei overspelige gedachten en mystieke neuroses die ik helaas nooit zo intens, zo diepromantisch bij gewone mensen tegenkom en ik laat ze tergend langzaam over al die rotzooi nadenken terwijl ik weet: jij komt nooit uit deze baggerput en als ze er wel uit dreigen te kruipen geef ik ze wonderlijk rationeel ogende illusies die hen terugduwen in wat dan zo mooi heet ‘de ervaring van het menselijk tekort’. Voordat de personages mijn laptop in mogen, poets ik hun schoenen en hun tanden, en ik kam hun haren zó dat ze op Frank Boeijen lijken inclusief domme teksten en Nijmeegse tongval, of op Manuela Kemp inclusief ex Jeroen Pauw - maar wat de lezer krijgt is altijd weer een pluk van mijn dode haren. Een schrijver kan allerlei bedoelingen hebben met zijn werk, feit is dat hij tegen zijn wil in dode haren produceert.

Schrijvers worden niet geboren. Evenmin worden schrijvers gemaakt. Er worden wél mensen geboren die, zodra ze ‘ik’ kunnen zeggen vooral jij-en beleven. Ieder uitgesproken ‘ik’ klinkt inwendig na als: ‘niet-jij’.

Al op de kleuterschool wordt gewerkt met een presentielijst. Kindertjes zitten in een kring en wanneer de juf een naam voorleest staat het betreffende kind op en zegt ik. Nathalie is er. Marnix is ziek. Hassan is er. Maarten is er. Frank is er. Manuela is er. En Désanne?

‘Hallo! Désanne! Opstaan! Wakker worden!’

Alsof ik sliep. Maar ik sliep niet. Integendeel. Ik was al opgestaan als de begeerlijke Nathalie, en als de zieke Marnix was ik thuis in bed blijven liggen. Ik was opgestaan als de enthousiaste Hassan, als nuchtere Maarten, dromerige Frank en stoere Manuela, ik was ze allemaal eventjes geweest, ik was ze zo indringend geweest dat ik vergeten was dat Désanne bestond en toen ik eindelijk ‘ik’ zei, overdreven ferm maar met een krachteloze, melancholische lichaamshouding, beleefde ik dat ‘ik’ als een vallende ster. Als een de verkeerde kant op gevallen ster; als een lichtpunt dat zich al heel lang geleden uit mij had losgemaakt en steeds hoger boven me was komen te staan. In de uiterste nok van het firmament stond mijn ik, bijzonder helder, maar in de helderblauwe lucht ook bijzonder onzichtbaar. En het zag mij als onhandige kleuter loskomen van mijn stoeltje en het riep: ‘Stel je niet zo aan. Je bent geen kleuter. Op je kruin word je al een beetje grijs, wat zeg ik, kalend.’

Wie deze klare taal uit de kosmos verneemt moet schrijver worden. Alle schrijvers hebben dit op de kleuterschool meegemaakt, ook de schrijvers die niet op de kleuterschool hebben gezeten. Ze zijn alle kinderen in hun klas geweest, behalve die ene die behoorde bij hun eigen naam. Ze hebben ‘ik’ gezegd als dat moest, maar onmiddellijk riep hun ster hen tot de orde met de woorden ‘Stel je niet zo aan.’

Voordat de personages mijn laptop in mogen, poets ik hun schoenen en hun tanden, en ik kam hun haren zó dat ze op Frank Boeijen lijken.

Er zijn in de schrijver in wording, dus twee soorten bewustzijn aan het werk: het bewustzijn alle mensen te kunnen zijn én de gewaarwording dat er een ik in de gedaante van een hemellichaam is, dat beter dan wie ook harten peilt, van iedereen, alsmede van degene die bij jouw naam hoort. De schrijver bevindt zich overal, behalve in zichzelf. Hij is in anderen, of boven de wereld. Idealiter is hij in anderen én boven de wereld.

De schrijver die zich een personage wil scheppen heeft het moeilijk: híj kan heel gemakkelijk een ander zijn, maar het nadeel van anderen is, dat zij op hun beurt uit duizenden anderen bestaan. Net als dat stapeltje papier naast mijn laptop pretendeert mijn essentie bloot te leggen, maar in wezen een construct is bedoeld om anderen te tonen welke anderen mij inspireren, bedoeld om anderen ervan te doordringen dat ik net zo gewoon ben als ieder ander, en ten slotte bedoeld om mij een imago te geven waarmee ik me kan verzoenen, net zo blijkt ieder personage een construct. En het vreemde is, hoe meer karakter je hem als schrijver geeft, hoe meer je hem laat handelen, meemaken, ervaren, overdenken, spreken als zichzelf des te meer word je geconfronteerd met zijn vlucht van zichzelf weg.

Let maar op: zodra een criticus spreekt

Désanne van Brederode. Foto: Niels & Tess

[p. 12]

van een geloofwaardig personage en een geloofwaardig verhaal, gaat het om een personage dat vlucht van zijn onvervreemdbare kern, uit zijn onvervreemdbare werkelijkheid, om zich te laten verteren door Frank Boeijens, Maarten Spanjers, Manuela Kemps en voor mijn part Rudolf Steiners.

Vandaag de dag heeft het er de schijn van dat we schrijven en lezen om te allen tijde te voorkomen dat we de grootse en gewijde ruimte van de ziel ervaren.

‘Geloofwaardig’ heten Roodkapjes die met al hun vlees en bloed de muil van de verklede wolf instappen, willens en wetens.

De criticus, de beroepslezer, vindt dat geloofwaardig omdat hij dat, door te lezen, zelf ook doet, en de gewone amateurlezer vindt die zelfmoord van de criticus weer heel begrijpelijk en dus geloofwaardig, want ook hij...De schrijver weet dat hij in anderen is, de lezer weet zeker dat hij in de schrijver is - schrijver en lezer vluchten weg van zichzelf, weg van de dode haren in de borstel die de eindigheid zichtbaar maken en daarmee de saaiheid van het met die inmiddels dode haren geleefde leven: ze vluchten in elkaar. Ze willen Kontakt, geen afstand. Maar de afstand is er. Literatuur lezen is iets voor mensen die bang zijn voor hun eigen scheppende kracht, omdat ze voorvoelen dat die kracht uiteindelijk uitmondt in offervaardigheid.

Literatuur schrijven is iets voor mensen die eigenmachtig de weg naar hun ster weten te vinden. Die zien dat ze in de spiegel iemand nadoen, die zien dat het uitspreken van het woordje ik aanstellerij is, die weten dat ze in het middelpunt van een kruis tussen het verdwijnen in anderen en het opgaan naar het hogere staan, en zich aan dat kruis offeren. Ze kammen mens en kosmos uit en als ze de borstel bekijken zien ze hun eigen kunstzinnige dode haar. Dit is mijn lichaam...Als de lezer daar nu eens een origineel vlechtje van zou draaien, zelf eens iets zou gaan maken...maar dat doet hij niet. Hij vereert het plukje als een relikwie en noemt het zelfs nuttig. Dat soort fetisjistische lezers baren schrijvers die alleen nog maar hun eigen haar afsnijden en in mooi verzorgde doosjes of linnen tasjes doen, teneinde aan de vraag van de markt tegemoet te komen. Schrijvers die geloven dat hun kracht, net als bij Samson, al sinds hun geboorte in hun haar zit - alles om er maar niet aan te hoeven dat goed kunnen schrijven en lezen gaven zijn die slechts voortkomen uit verveling, uit goddelijke, dodelijke verveling. In die verveling zouden we zoveel kunnen ontdekken, zoals de dichter / filosoof Vladimir Solovjov doet op het dek van de Fridtjof:

Ik zei zacht nog de naam van een enkele mens
Bij de vallende ster aan de hemel;
Tot een wens kwam ik niet, 't is te laat voor een wens,
Alles, vreugde en pijn, is verdwenen.

Lang verzonk reeds de kust en alom ziet het oog
Diepe zeeën in eenzaamheid wachten.
In de eenzame ziel is 't zo open en hoog,
Als rondom mij, en voor mij, en achter.

Maar vandaag de dag heeft het er de schijn van dat we schrijven en lezen om te allen tijde te voorkomen dat we de grootse en gewijde ruimte van de ziel ervaren, u weet wel, dat lastige ding dat voor trendy-nuchtere mensen als Maarten Spanjer, Manuela Kemp, ja, voor alle vrienden van het ruige Live-gebeuren allang niet meer bestaat.