Literatuur. Jaargang 20

[p. 35]

Jos Borré
De rand van de werkelijkheid

De pas voltooide monstertrilogie, het magnum opus tot nu toe van Tom Lanoye, is stevig verankerd in de actuele werkelijkheid van België. Maar wat is de plaats in deze romans van visioenen en sprekende doden? Een poging tot beantwoording.

De ‘monstertrilogie’ van Tom Lanoye, genoemd naar het eerste deel Het goddelijke monster, hangt met verwijzingen naar authentieke feiten en gebeurtenissen alvast voor Belgen een heel herkenbaar beeld op van het België uit de jaren negentig. Een bende die bij brutale overvallen van warenhuizen zonder mededogen weerloze mensen neerschiet. Een minister die een bevriend bedrijf miljoenen ‘milieuboxen’ voor klein gevaarlijk afval laat produceren, die nooit gebruikt zullen worden. De gecodeerde notities in een reeks schriftjes van deze minister over zijn gesjoemel. De fraude met Europese subsidies van een grote tapijtfabrikant. De affaire Dutroux, inclusief zijn kortstondige ontsnapping. Het ‘spaghetti-arrest’: een onderzoeksrechter wordt van zijn opdracht ontheven omdat hij zich op een solidariteitsavond voor een van de geredde slachtoffertjes een bord spaghetti heeft laten voorschotelen. De Witte Mars. Een parlementslid dat onder een vals voorwendsel een journalist binnenloodst in de cel van Dutroux. Een door politici bijgewoonde bijeenkomst van ex-oostfrontstrijders. Een infernale kop-staartbotsing met tientallen wagens, als gevolg van roekeloos rijgedrag in de dichte mist. Enzovoort. Lanoye neemt al deze gegevens niet onveranderd over van de werkelijkheid, hij gebruikt ze in de nieuwe context van zijn roman in andere omstandigheden, met andere personages. Maar ze blijven heel herkenbaar, heel reëel. De verwijzingen smeden een hechte band tussen de roman en de werkelijkheid, zo hecht dat sommige critici er niet meer dan een kroniek in lazen, een veredeld persoverzicht.

Visioenen

Toch vertoont de trilogie een intrigerende bijkomende dimensie. Staan de erg verschillende leden van de familie Deschryver met beide voeten in de realiteit, voor Katrien Deschryver, het hoofdpersonage, geldt dat juist niet. Zij is de as van het boek waar alles om draait. Zij is ook de brekende schakel in de familieketting. Zij begeeft het omdat ze niet zichzelf kan zijn, omdat ze al de verwachtingen die in haar gesteld worden nooit zal kunnen inlossen, omdat ze niet is wie men denkt dat ze is. Bij het begin van het eerste deel schiet ze haar man dood - al betreft het een ongeluk. Bij het begin van het tweede ontsnapt ze uit de gevangenis - in een moment van verbijstering heeft ze gezegd dat het om een moord ging. Bij het begin van het derde verminkt ze zich gruwelijk. Ze is dan inmiddels het slachtoffer van totale ontreddering. In haar verminking, haar eenzaamheid en de volstrekte ontluistering van haar status vindt ze een lang gezochte voldoening. Het is een wrang gegeven dat als een rode draad door het boek loopt.

Katrien slentert rond aan de rand van de werkelijkheid. Als een onderdeel van haar labiliteit laat Lanoye haar geregeld overvallen door een soort van visioen. In een hel oranje of rood licht verschijnen voor haar dan twee figuren. Ofwel een garnalenvisser, al dan niet te paard, al dan niet begeleid door zingende garnalen, die haar elke keer op het hart drukt niet te wanhopen. Ofwel een Gille. De Gilles, vooral uit de Waalse stad Binche, vormen een in België bekende folkloristische groep die teruggaat op een oude traditie. Ze zijn gekleed in een dik pak in wit en geel, behangen met bellen, ze dragen een hoge hoed met witte struisvogelveren en ze delen sinaasappelen uit. De Gille die in Katriens visioen verschijnt, voorspelt onheil, ‘wrok en gruwel. Chaos en anarchie’. In vergelijking met de garnalenvisser is hij bepaald angstaanjagend. Bij twee gelegenheden wordt Katrien overvallen door een angstvisioen waarin een Gille, ‘de Eendagskoning, Engel der Versterving’, een hoofdrol speelt. Toen ze ongeveer tien was mocht ze bij de opening van de Kennedytunnel onder de Schelde in Antwerpen in de auto van haar vader-minister als een van de eersten de doorsteek maken. Zodra ze in de tunnel komen, worden ze echter gevangen in een oranje licht en versteent het hele tafereel. In een moment van uittreding ziet Katrien vanuit de lucht drie walviskoeien in de Schelde zo tekeergaan dat de tunnel dreigt in te storten. Terwijl ze (toch) opgesloten zit in de auto, ziet ze onder veel gedruis een Gille naderbij komen die het op haar gemunt heeft, en die met zijn hoofd door de voorruit beukt. Net op tijd kan ze door nauwe doorgangen uit de tunnel ontkomen.

[p. 36]

Uit: Zwarte tranen
Tom Lanoye

‘Juist dat vind ik zo verscheurend mooi,’ zei de kolonel. ‘Op het einde van de eeuw waarin de massavernietiging is uitgevonden, komt een massa op straat om affectie en zuiverheid af te smeken. Tegen beter weten én de gang van de geschiedenis in. Dat is toch weergaloos? Na alles wat er is voorgevallen? In deze tijden, in dit land?’

‘Waarom altijd die aandacht voor het kwalijke en het afbrekende,’ zuchtte Marja. ‘Er zijn toch ook schone dingen in het leven?’

‘Maar dit is toch beeldschoon? Het is een dieptragische roep om reiniging. De klassieken hebben het best verwoord wat zich hier afspeelt. “Facere candida de nigris.” Uit de somberte toch nog een schittering wekken. Uit de duisternis een nieuwe dageraad scheppen.’

‘Dat was mijn specialiteit ook,’ lachte Dirk. ‘Van het vele zwart zoveel mogelijk wit zien te maken. Ik ben er ver mee gekomen.’

‘Ge moogt alle twee zeggen wat ge wilt,’ zei Marja, ‘ik vind het wreed schoon op zich. Punt.’

‘Ik vind het historisch verpletterend,’ snikte de kolonel. ‘Ik heb in jaren niet zo gelachen,’ zei Dirk.

Op de begrafenis van haar moeder, waar ze verneemt dat naar broer zien verhangen heeft (een enscenering van een veel gruwelijker dood), doemen de garnalenvisser en de Gille weer op uit de spiegel in de toiletten. Tot haar verbijstering vallen de twee samen, en Lanoye suggereert ook nog eens dat ze nooit meer dan spiegelbeelden van Katrien geweest zijn. Dan is er niemand meer om haar bij te staan, meent ze. Ze beukt de spiegel aan diggelen en verminkt zich met de scherven.

Behalve dat deze figuren beroemde iconen van de Waalse en de Vlaamse folklore zijn, wordt het nooit helemaal duidelijk wat de symboolwaarde ervan is. Het blijft speculeren. Via deze visioenen heeft Katrien wel contact met een heel irreële wereld. Maar nog niet met het hiernamaals.

De herrezenen

De grootste verwondering - omdat het in de realistische verteltrant van Lanoye zo'n buitenbeentje is - wekt een verhaalelement dat als een exponent de grote ontwikkelingen begeleidt. Meteen na zijn dood staat Dirk, de vermoorde echtgenoot van Katrien, er weer als personage, in de gedaante van zijn astraal lichaam dat zich heeft losgemaakt van zijn lijk. Hij vergenoegt zich in zijn nieuwe status, voelt zich kiplekker, bevrijd van ongenoegens en angsten. ‘Angst was iets voor de levenden. Zoals ook stress en schuldcomplexen, hypotheken, de hele kloterij.’ Hij ziet Katrien voor het eerst zoals ze werkelijk was, begrijpt haar, wordt opnieuw verliefd op haar, raakt weer hooggestemd. ‘Nooit had hij durven hopen dat sterven zo'n veelzijdig genot zou teweegbrengen.’

Wat moet de lezer hiermee?

Op zijn begrafenis sterft een tante van Katrien, Marja, en terwijl hij staat te mijmeren op de weide waar zijn as verstrooid is, voegt ze zich bij hem. Sterven blijkt ook voor haar een verjongingskuur te zijn geweest, want ze doet zich aanstekelijk jeugdig voor, ze wil net als Dirk ‘ongepaste dingen doen’, en zijn vernederende impotentie behoort prompt tot het verleden. Later voegen zich ook nog zelfmoordenaar kolonel Chevalier-de Vilder bij hen, en ook hij valt meteen in de gratie bij tante Marja, en voorts Katriens zoontje Jonas, neergeschoten bij een overval, haar moeder Elvire, uit mededogen om haar dementie van de trap gestoten door Katriens zus, en ten slotte haar oom Leo, die omkomt in een brand. De ‘herrezenen’ noemt de auteur zelf deze groeiende bende van opvallend tevreden en opgewekte mensen. Onder hen bestaat geen protocol of maatschappelijk onderscheid

[p. 37]

Tom Lanoye

meer, ieder is een vertrouweling van de ander. Wat ze vroeger niet durfden, wilden of konden, doen ze nu. Stuk voor stuk worden ze getypeerd als mensen die iets ‘nooit’ gedaan nebben, en dat wordt nu verholpen. Tante Marja is nooit moeder geweest, ze wil graag Jonas zogen. ‘Het is weergaloos. Het is Rubens. Het is Van Dyck’ zegt de vroeger zo hardvochtige, nu permanent larmoyante kolonel die het tafereel gadeslaat. Alle remmingen zijn opgeheven. Qua leeftijd of bloedverwantschap, ethiek of taboe is niets onoverkomelijk. Iedereen is vergevensgezind en zelfverzekerd, alle wrangheid is verdreven, het leven na de dood baadt in schoonheid en vredigheid. ‘De dood brengt het beste in de mens naar boven,’ zegt Dirk in Zwarte tranen.

Ironie? Cynisme? Daar lijkt het sterk op, te merken aan de metaforiek die Lanoye voor deze passages voorbehoudt. Dirk stelt vast dat na zijn dood zijn boosheid omslaat ‘in reuzelachtig geluk, zoals olie opgaat in goed gebonden mayonaise.’ Het is geen toevallige vergelijking, Lanoye is gewoon niet meer te houden. ‘Ik ben dood maar ik besta uit vette vrede,’ mijmert Dirk, ‘Uit de mayonaise der verzoening’. In de loop van de drie boeken komen daar nog bij: ‘de slasaus der aanvaarding’, ‘de mayonaise der verrukking’, ‘een vette, vadsige extase’. Het leven aan ‘de andere oever van het leven’ heeft meer van Breugel dan van Rubens of Van Dyck. Misschien is het een echo van Lanoye's erkende schatplichtigheid aan Hugo Claus en zijn voorstelling van het ‘vette’ naast het vroede Vlaanderen. Maar achter de extraverte, plastische fraseologie koestert Lanoye onopvallend een weke gevoeligheid. Niet verloedering en desintegratie en corruptie maken zijn thema's uit, maar de verloedering en de desintegratie en de corrumpering van de onschuld en de authenticiteit. ‘Het leven maakt menig ding in ons stuk. Het vernielt menig geloof,’ zegt de vader van Katrien in de finale van Boze tongen. De voortschrijdende en onstuitbare verdorvenheid die Lanoye het België van de jaren negentig ziet overwoekeren, verdringt en verstikt de laatste restjes onschuld. Zij bestaat alleen nog ideëel. Het is geen toeval dat in zijn overvloedige sampling van citaten en verwijzingen in Boze tongen ook Luceberts ‘Alles van waarde is weerloos’ valt. Vanuit het hiernamaals, waar ieder in een lagune van schoonheid en vredigheid zijn ware zelf vindt, laat Lanoye de notie van een mogelijke vervulling reflecteren, die in het ondermaanse de waakvlam van het idealisme brandend moet houden. In Tom Lanoye gaat een onverbeterlijke idealist en perfectionist schuil, die hij slechts heel sporadisch en voorzichtig in het licht laat treden.

jos borré is recensent van de morgen.