Literatuur. Jaargang 20

[p. 33]

André Hanou
Gezocht: dode zaakwaarnemers Dodengesprekken als literair genre

Doden - daar zijn ze dol op in de literatuur van de Verlichting. Vooral als je ze met elkaar kan horen praten, en hun gesprekken kunt lezen in druk. Voor de duidelijkheid: het gaat hier om doden die iedereen kent uit de literatuur of de geschiedenis, niet om oninteressante oma-geesten met kraakstemmetjes die tijdens een séance vaag vragen of opa zijn appelmoes wel opeet.

In de literatuur van de Verlichting gaat het om Doden die spreken over Belangrijke Zaken. Voorbeeld: men vindt het ontzettend amusant te lezen over een ontmoeting tussen Mohammed en Christus (in de hemel, de hel, de onderwereld of een andere vergelijkbare onschadelijke locatie), te delen in de verbazing van die twee wanneer zij hun denkbeelden uitwisselen. Worden die beiden het eens? Of wordt het ruzie? Wat geheurt er wanneer Sokrates en Spinoza elkaar ontmoeten? Of politici als Oldenbarnevelt en Willem van Oranje?

De reden van de populariteit van dit soort gesprekken is: in dit genre kunnen de hete hangijzers besproken worden, de heikele vragen op wereldbeschouwelijk, religieus, maatschappelijk terrein, die juist in deze tijd aan de orde zijn. De maatschappij is in beweging; maar je publiekelijk uitspreken over gewenste veranderingen kan nauwelijks. Er bestaan namelijk oude wettelijke voorschriften. Politiek is voorbehouden aan de autoriteiten, godsdienst aan de publieke kerk. Je mag bovendien geen personen aanvallen (‘personaliseren’, heet dat). Hoe dat toch te doen? Er zijn nieuwe literaire genres nodig waarbij tot op zekere hoogte gevaarloos de gewenste onderwerpen besproken kunnen worden. Daarom ontstaat het genre van de imaginaire reis. Je beschrijft een zogenaam echt gevonden land waar, bijvoorbeeld, religie nu eens niet de dienst uitmaakt; waar vrouwen naar een universiteit kunnen; waar men zich mag uitspreken over het gewenste bestuur van de staat. Je brengt verslag uit van deze nieuwgevonden samenleving. In Nederland kunnen ze moeilijk gaan verbieden wat elders ‘echt’ voorkomt.

Zo begrijpt men ineens dat het oude genre van de dodengesprekken (het bekendst waren de Dodengesprekken van Lucianus uit de klassieke Oudheid) een geweldige mogelijkheid biedt om van alles en nog wat aan de orde te stellen. De locatie in een of ander vaag hiernamaals was geen ‘hier en nu’. De autoriteiten kunnen moeilijk, op straffe van zich belachelijk te maken, de standpunten van democraten uit de Oudheid, wijsgeren uit een grijs verleden, tolerante godsdienststichters, beroemd gebleven literatoren verbieden. Hun opvattingen zijn oud en bekend. Men kan moeilijk een boek uit de handel laten verwijderen omdat het voor de machthebber van nu niet zo leuk is te lezen dat Christus tegen de Zonnekoning opmerkt: de onderdanen zijn er niet voor de koning, maar de koning voor de onderdanen...

Zou Balkenende gelukkig zijn met Abraham Kuyper? Zou Katja het echt yon Jezus' moeder Maria winnen?

Kortom: het wordt een sport om zoveel mogelijk ‘doden’ te vinden die een geschikte spreekbuis zijn om te praten over moderne controverses. Gezocht: passende, dode zaakwaarnemers! Bijvoorbeeld: pendanten voor Melkert en mevrouw Hirsi Ali. Laat hun vervangers debatteren over wat werkelijke tolerantie is, en over wat uiteindelijk ‘sociaal’ is. Wil de kerk geen vrijheid van debat en geen gewetensvrijheid? Laat Paulus een debat winnen van Calvijn. Laat een paus leren wat echte armoede is, wanneer hij daarover hoort uit de mond van Augustinus. Als je democratie wilt, laat je Johan de Witt uitleggen wat ‘ware

[p. 34]

Gravure titelprent van J.C. Weyermans Maandelyckse 't Zamenspraaken

vrijheid’ is en hoe je daarvoor moet durven sterven. Laat Pythagoras en Descartes debatteren over de onsterfelijkheid van dat rare ding, de ziel. Laat Pericles' hetaere, Aspasia, praten met een vrouw van nu. Als je vindt dat de moderne WestEuropese literatuur even belangrijk is als die van de Oudheid (een gevaarlijk standpunt!) dan laat je Homerus of een andere belangrijke jongen toelichten hoe hij in zijn tijd natuurlijk ook niks mocht omdat die jongens uit Egypte en Mesopotamië het voor het zeggen hadden; of je laat Hooft uitleggen aan een van die vervelende classicisten dat originaliteit wel degelijk een functie heeft. Het debat mag best tot een patstelling leiden. Zo kan de lezer zich afvragen wie gelijk heeft, wanneer Jan Kinker in het tijdschrift Post van den Helicon de schim van Willem van Swaanenburg, zwaaiend met een bas, woest schreeuwend de schim van Boileau achterna laat zitten. Swaanenburg is de voorstander van individualistische (maar soms onbegrijpelijke) literatuur, Boileau de verdediger van literatuur als heldere instructie volgens duidelijke voorschriften.

Dodengesprekken: je kunt ze maken in de vorm van pamfletten, toneelstukken. Aangezien de gesprekken actualiteitswaarde hebben, worden zij daarnaast vaak gepubliceerd in afleveringen van tijdschriften. Tijdschriften, het nieuwe medium, zijn daar geschikt voor: het zijn geschriften over de nieuwe ‘tijd’. Er bestaan zelfs complete jaargangen van speciale periodieken waarvan de afleveringen uitsluitend gevuld zijn met dodengesprekken. Weyerman, de onuitstaanbare satirist en lastpost, maakt er zo een.

Er kan nog meer. Voer een derde ‘dode’ in, die optreedt als scheidsrechter. Laat een god commentaar geven. Je kunt het voor jezelf als schrijver nog gevaarlijker maken - het genre biedt mogelijkheden. Je kunt een tijdgenoot laten overlijden, en hem wanneer hij aankomt bij de doden confronteren met een politieke of literaire tegenstander, of vermeende medestander. In de negentiende eeuw is zoiets niet meer gevaarlijk - maar nog steeds leuk: Geel confronteert op die manier Bilderdijk met Schiller. Het is een aardig idee: Mulisch ziet onverwacht Willem Frederik Hermans voor zijn neus staan. Zou Balkenende gelukkig zijn met Abraham Kuyper? Zou Katja het echt van Jezus' moeder Maria winnen, met een borstlengte voorsprong? Of hebben die twee zo weinig gemeen, dat een discussie niet eens meer mogelijk is?

Wie weet is een opleving van het genre vandaag de dag nog steeds mogelijk. Misschien alleen wanneer een vorm van politieke correctheid het debat onmogelijk maakt. Het kan zeker zorgen voor een soms verrassende invalshoek. Een zwakke en niet erg geslaagde poging kon men vinden in het tegenwoordige Vrij Nederland, in een daar voorkomende column met de titel ‘Lijntje van boven’. Daar geeft een alleen in silhouet zichtbare en verder niet bij name genoemde Pim Fortuyn vanuit het hiernamaals commentaar op de aardse, Nederlandse situatie. Helaas heeft deze geest niet veel geest. Mogelijk hebben we hier te maken met een geval van zielsverhuizing.

andre hanou is hoogleraar oudere letterkunde nederlands (katholieke universiteit nijmegen). hij is gespecialiseerd in de literatuur van de verlichting (1670-1830).