Literatuur. Jaargang 20

[p. 29]

Een Antwerpse non in de hel
Jacomijne Costers in hel en vagevuur Wybren Scheepsma

Jacomijne Costers († 1503), een Antwerpse non, onderging in de zomer van 1489 een huiveringwekkende ervaring. Ze reisde door hel en vagevuur en deed daarvan verslag in Visioen en exempel, een tekst die bewaard bleef in een handschrift uit de zeventiende eeuw. De onderzoeker Wybren Scheepsma schetst de achtergronden van deze tekst, de dichter Maria van Daalen geeft een persoonlijke reactie.

Tijdens haar angstaanjagende reis door het hiernamaals in 1489, ontmoette de non Jacomijne Costers allerlei oude bekenden. Zo trof ze in de hel een voormalige kamerzuster van de priorin van haar klooster Facons aan. Deze ongelukkige zuster droeg een gloeiende tong die tot op de grond reikte - de welke hadde een gloeijende tonge totter aerden toe. Dat was een uitermate passende straf, want ze had tijdens haar leven vaak over haar medezusters geklikt tegen de overste - sij dick quaet overdrach hadde gedaen aen d'overste.

Het Antwerpse klooster Facons werd in het treurige jaar 1489 getroffen door een epidemie. De jonge zuster Jacomijne Costers was een van de eerste slachtoffers. Zij was ten dode opgeschreven. Maar toen ze lag te wachten tot haar de laatste sacramenten werden toegediend, merkte ze opeens hoe de ziel uit haar lichaam werd weggenomen. De ziel werd door joelende duivels tot voor de gekruisigde Christus gesleurd. Ze wilden haar opeisen, want Costers had allesbehalve een zuiver geestelijk leven geleid. Maar op voorspraak van Maria en Johannes de Evangelist kreeg zuster Jacomijne nog een herkansing. Haar ziel mocht terugkeren naar haar lichaam, maar niet zonder dat zij de verschrikkingen van hel en vagevuur zou hebben aanschouwd.

Enkele jaren later besloot Jacomijne Costers om haar eschatologische ervaringen op te schrijven in een werk met de veelzeggende titel Visioen ende exempel. Deze tekst wil een voorbeeldfunctie vervullen, zoals de titel aangeeft. In de proloog waarschuwt Costers haar publiek voor de verschrikkingen die het te wachten staat, niet om het lezen te staken maar juist om verder te lezen, want er valt een goede les te leren. Costers was goed bekend met het visioen van de Ierse ridder Tondalus. Ze verwijst letterlijk naar Tondalus' wederwaardigheden op diens tocht door hel, hemel en vagevuur en heeft ook allerlei elementen uit deze populaire tekst overgenomen. Het Visioen ende exempel van Jacomijne Costers waarin het wemelt van de huiveringwekkende wezens als padden, slangen en duivels in allerlei gedaanten, laat zich vlot lezen. De zielen in het hiernamaals moeten de gruwelijkste straffen doorstaan, zoals een verblijf in een kokend bad van zwavel en vuur. Toch is het Jacomijne niet te doen om het vertellen van een sensationeel verhaal. Al gauw wordt duidelijk wat de Antwerpse non met het schrijven van deze tekst voor heeft gehad. Terwijl Tondalus op zijn reis door het hiernamaals diverse soorten mensen ontmoet, die voor hun specifieke zonden op passende wijze worden gestraft, komt Jacomijne Costers vrijwel alleen maar geestelijken tegen. Zij heeft dan ook de bedoeling om juist de geestelijkheid te waarschuwen voor de grote zonden die zij steeds weer begaat.

Het verhaal wordt nog concreter als Jacomijne Costers in het hiernamaals mensen ontmoet die ze kent, zoals de eerder genoemde kamerzuster. In het vagevuur komt ze zelfs een overleden priorin van Facons tegen, die daar intussen al een hele tijd verblijft. Het bewind van deze

[p. 30]

Simon Marmion (ca. 1475), Ontmoeting van Tondalus met het beest Acheron dat de gierigen verslindt. Los Angeles, J. Paul Getty Museum, 87.M.N.141 (Ms. 30), fol. 17r.

overste had het geestelijk niveau van Facons in de ogen van Costers verlaagd. De naam van deze priorin wordt niet genoemd, maar voor de nonnen van Facons moet het niet moeilijk zijn geweest om te achterhalen wie er werd bedoeld. Het moet Elisabeth van Daesdonck zijn geweest, priorin van 1477 tot haar dood in 1486. Zij was dus ook priorin toen Jacomijne Costers intrad.

Costers wil voor alles de zusters van haar eigen klooster duidelijk maken dat zij niet op de rechte weg zitten: de manier waarop het kloosterleven in Facons geleid wordt, voert rechtstreeks naar de hel. Jacomijne Costers legt Christus, als hij haar bestraffend toespreekt, dan ook een lange uitweiding in de mond waarin hij een strenge gehoorzaamheid aan de kloosterwetten en -gebruiken voorschrijft.

In het Visioen en exempel beschrijft Jacomijne Costers haar hellevaart met didactische bedoelingen. Het lijkt er daarbij op dat ze ook nog wat oude rekeningen wil vereffenen, maar voorop staat toch wel haar behoefte om het geestelijk leven in Facons te verbeteren. Dat ze tijdens haar reis door het hiernamaals ook de hemel bezocht, zet Costers veel minder sterk aan. Een uitgebreide beschrijving van de hemel was veel minder bruikbaar voor het oogmerk dat zij had.

En zo kwamen ze bij een verschrikkelijke plaats waar de zielen elkaar leken te verscheuren en waar ze ledematen van elkaar trokken uit grote haat en nijd. Hoewel deze zielen onmetelijke pijnen leden in hun breekbare lichamen, zowel de mannen als de vrouwen, schenen ze bij elkaar te liggen op gloeiende bedden terwijl slangen, padden en andere helse dieren in hun lichaamsdelen kropen. Ook was het alsof de duivels hun ingewanden uiteen reten en al hun ledematen lostrokken; en de ziel [Jacomijne Costers] zag dat de duivels hun ontelbaar veel meer kwellingen aandeden, die niet zijn uit te spreken of op te schrijven. Veel heb ik niet of onvoldoende beschreven in vergelijking met wat het in werkelijkheid voorstelde. Toen de ziel deze kwelling aanschouwde, vroeg zij aan de engel om wat voor straf het hier ging. Hij antwoordde: ‘Dit is de pijniging van onkuise mensen en overspeligen, maar op de plek die je daarvoor zag bevinden zich religieuzen die hun geloften hebben gebroken en hun zuiverheid verloren, zoals priesters, monikken, nonnen, begijnen en dergelijken, en bovendien degenen die zich aan heiligschennis hebben bezondigd. Daarom is deze pijniging des te zwaarder, want een geestelijk mens zondigt veel ernstiger dan een leek, in welke toestand deze zich ook bevindt wanneer hij de beloften breekt die hij plechtig gezworen heeft.’

Daar [=in het vagevuur] trof zij ook een voormalig overste van haar klooster aan, die daar al lang verbleef, maar nog steeds niet wist hoe haar uiteindelijke vonnis zou luiden. De ziel [Jacomijne Costers] ging naar haar toe en vroeg de overste wat de voornaamste reden van haar lange verblijf in het vagevuur was. ‘Ik was overste en ik ben hier omdat ik niet altijd iedereen gelijk beoordeeld heb. Uit ontzag voor bepaalde zusters van hoge komaf heb ik hen dikwijls voor hun vergrijpen niet berispt, maar in plaats daarvan lager geplaatsten gestraft, hoewel ik wist dat ze onschuldig waren. De echte schuldigen liet ik ongecorrigeerd, omdat ik hen wilde ontzien of vreesde dat ze mij misschien schade zouden berokkenen. Dat is er de oorzaak van dat ik hier zolang moet ronddolen.’ En ze noemde nog veel meer punten, die ik hier omwille van de kortheid achterwege laat. Maar een punt dat de overste noemde als reden waarom zij zoveel moest lijden wil ik nog wel noemen. Dat was dat zij vaak dingen door de vingers had gezien wanneer de mogelijkheid bestond dat bepaalde zaken aan het klooster zouden toevallen, zoals bij het aannemen van nieuwe zusters of in andere gevallen. Daar handelde ze meer uit hebzucht naar geld en goed, uit begeerte en uit menselijke liefde dan uit liefde tot God, uit ere voor Hem en omwille van de zaligheid der zielen. Ze had dus meer gekeken naar de waarde van het goed dan naar de geschiktheid van aan te nemen personen.

wybren scheepsma is onderzoeker middelnederlandse letterkunde.