Literatuur. Jaargang 20

[p. 11]

En een hotdog met mosterd

De jaarlijkse boekenweek, die literair Nederland tien dagen lang beheerst, is in Vlaanderen nagenoeg onbekend. Maar Nederlanders weten dan vaak weer niet van de Antwerpse boekenbeurs. Twee werelden, twee culturen. Kritisch naast elkaar gezet.

johan vandenbroucke

Twee culturen? Dat was in maart 2001 de kop van een artikeltje over het Nederlandse boekenweekgeschenk in De Morgen. Het thema van de boekenweek mocht dan wel de multiculturele samenleving zijn - ‘Het land van herkomst: schrijven tussen twee culturen’ - het boekenweekgeschenk was ook dat jaar niet verkrijgbaar in Vlaanderen. ‘En ook niet in Duitsland of Frankrijk,’ reageerde Henk Kraima, directeur van de cpnb (Collectieve Propaganda van het Nederlandse boek) laconiek. Het boekenweekgeschenk is een exclusieve uitgave van de cpnb, en niet van de reguliere uitgever. ‘Je moet de Vlaamse boekvereniging vragen waarom ze niet meedoen,’ stelde Kraima nog, om bemoedigend te besluiten: ‘Meestal komt het boekje een jaar later toch in een handelseditie op de markt. Dus moeten jullie nog even wachten.’

De Nederlandse boekenweek zegt de Vlaamse lezer weinig tot niets. Ja, de vijf opstellers en evenzoveel spellers van de literaire bijlagen kunnen het thema benoemen, en er zijn me ook twee bibliomanen bekend die onderling afspreken wie dit jaar naar Holland trekt om het boekenweekgeschenk te bemachtigen. Omdat de Vlaamse boekenmarkt nu eenmaal vanuit de Amsterdamse grachtengordel gedirigeerd wordt, valt het ook op in de aanbiedingen. Maar of het thema liefde, god of de dood is, geen Vlaming die het ene moer kan schelen, behalve misschien een cynische boekverkoper die tijdens het bladeren in de aanbiedingsfolders vaststelt dat de Nederlandse uitgevers zich in alle bochten wringen om toch maar zoveel mogelijk uitgaafjes te linken aan het thema.

Ook het mythische boekenbal laat de Vlaming vrijwel onberoerd. Goed voor een ironisch krantenstukje - Mulisch te kijk, altijd leuk - maar niet om erbij te zijn. Dàt kan toch alleen maar de ambitie zijn van gefrustreerde scribenten en would be's. Toch vond vorig jaar het eerste Vlaamse boekenbal plaats. Initiatiefnemer Luc Huybrechts liet in de promo-interviews niet na te vermelden dat hij het jaar voordien als een van de schaarse Vlamingen op het Amsterdamse boekenbal ‘toegelaten’ was.

Zelf vond ik het best leuk, dat Vlaamse boekenfeestje, maar de media bleken achteraf veeleer teleurgesteld. ‘Geen bal aan het boekenbal’, titelde De Morgen, terwijl in De Standaard stond: ‘Een beschaafd feestje voor het boekenvak.’ Tot ontgoocheling van de uitgerukte televisieploegen was er weinig glamour, weinig fuif ook, en vooral weinig bekende schrijvers. Geen Claus of Brusselmans, wel veel radio- en krantenmensen, uitgeversknechten en marketingsmeisjes. Hier en daar een verdwaalde lezer die ontredderd rondliep.

Het bal was de afsluiter van de Literaire Lente, een poging om een beetje boekenweeksfeer in Vlaanderen te creëren. In 2001 begon de Literaire Lente als een weinig succesvolle actie van enkele uitgevers om in het voorjaar de literatuur extra te promoten. In 2002 nam Boek.be - de overkoepelende vereniging van het boekenvak - de organisatie over.

Voor het eerst was er ook een Vlaams Boekenweekgeschenk. Op initiatief van Cultuurminister Bert Anciaux werden van de roman Vuur van Bart Koubaa - winnaar van de Vlaamse debuutprijs - twintigduizend exemplaren weggegeven. Gratis, deels verspreid via de boekhandels, deels door allerlei acties. Vijfduizend exemplaren werden op een vroege ochtend uitgedeeld aan treinreizigers, die door het opspelden van een badge duidelijk konden maken dat ze met medereizigers over het boek wilden discussiëren. Deze actie lijkt niet meteen navolging te krijgen. Een duurzaam resul-

Het boekenweekgeschenk was ook dat jaar niet verkrijgbaar in Vlaanderen. En ook niet in Duitsland of Frankrijk...

taat is alvast dat Vuur tweedehands nauwelijks nog iets waard is.

Vlaanderen en leescultuur, het blijft een moeilijke verhouding. De modale Vlaming neemt de titel van het boekenprogramma destijds met Martin Ros meestal nogal letterlijk: ‘Ik heb al een boek.’ In 1993 schreef

[p. 12]

dezelfde Ros in de inleiding op het Vlaanderennummer van Maatstaf: ‘Nergens zoveel lust om te leven en lust om te lezen als in Vlaanderen. Nergens ook zo'n fantastische jaarlijkse totaalboekenmarkt als de Vlaamse boekenbeurs waarop men het complete Vlaamse volk boodschappentassen vol boeken ziet aanschaffen voor een nieuwe lange leeswinter. Dit is zo'n prachtig gezicht! Wat gefascineerd was ik ook toen ik voor het eerst, verbaasd over zoveel boeken en fondsen waarvan ik nog nooit had gehoord, om de zoveel minuten door de microfoon de namen hoorde van auteurs die ergens op 'n standje signeerden. De ene fantastische nieuwe naam na de andere! Niet alleen las heel Vlaanderen zich suf, bewees de beurs me, het schrééf zich ook suf en ik wist er nauwelijks van!’

Nederlands, weliswaar rossiaans, enthousiasme voor de Antwerpse boekenbeurs, Vlaanderens eigenste boekenweek of -tiendaagse, jaarlijks tijdens de eerste dagen van november. Ook Marc Reynebeau vermeldt het fenomeen in De pasvorm van de goede smaak. Maar wel op een andere toon, Reynebeau is dan ook een Vlaming. ‘Nee, Vlaanderen is absoluut niet bookish,’ stelt hij. Ondanks de toegenomen mediatisering blijft de literatuur in Vlaanderen een marginaal bestaan leiden: ‘Signeersessies in boekhandels lokken geen volkstoeloop, thema's van boekenweken stuiten slechts op onverschilligheid. Boeken (let wel, niet: de literatuur) zijn slechts tien dagen per jaar populair, op de Antwerpse boekenbeurs, die ook altijd op veel mediabelangstelling mag rekenen. Daar komen alle uitgevers en importeurs hun aanbod op een soort jaarmarkt tentoonstellen. En vooral verkopen, want voor veel beursgangers vervangt de jaarlijkse tocht naar het Antwerpse Bouwcentrum het bezoek aan de boekhandel. Kunnen ze weer een jaartje verder.’

De boekenbeurs vindt plaats in het Antwerpse Bouwcentrum, dat tevens gebruikt wordt voor het voedingsalon, vakantie- en andere handelsbeurzen. In 2002, de zesenzestigste editie, werd opnieuw een record gebroken: 175.366 bezoekers. Betalende bezoekers - de algemene toegangsprijs is 5 euro - die dus geld uitgeven om te kijken welke boeken ze eventueel willen kopen. Op drukke dagen trekt de boekenbeurs twintigduizend mensen, in de warme zalen is het meestal drommen om iets van het uitgestalde aanbod te kunnen zien. Wat al die bezoekers komen zoeken? De Morgen vroeg het zich ook af: ‘Boeken, allicht, maar die vind je ook in de boekhandel, een plek die gratis te betreden is, maar wonderlijk genoeg veel minder populariteit geniet.’

Gepolst naar zijn tevredenheid over het succes antwoordde René van Loon, directeur van de organisator Boek.be: ‘Ik zal pas echt tevreden zijn als het effect van deze boekenbeurs ook nazindert in de boekhandel.’ Daarmee verwees hij naar de paradox van het Vlaamse boekenvak: de boekhandel heeft het moeilijk - jaarlijks verdwijnen meerdere zelfstandige boekhandels - maar de boekenbeurs floreert.

Dit is beschaving! Beschaving die niets te maken heeft met elitarisme.

De nieuwe cultuurminister Paul van Grembergen toonde zich tijdens een bezoek aan de beurs alvast heel opgetogen: ‘Dit is beschaving! Beschaving die niets te maken heeft met elitarisme. Want de Boekenbeurs is de ontmoetingsplek voor boekenliefhebbers uit alle lagen van de bevolking.’ Kritischer klonk Majo de Saedeleer, directrice van het Centrum voor Jeugdliteratuur, in De Morgen: ‘De boekenbeurs is voor velen wellicht een excuus om voor de overige 355 dagen geen boek meer vast te pakken.’ Volgens haar speelt vooral de groepsgeest een rol. Zo meent ook schrijver Erwin Mortier: ‘Vlamingen verplaatsen zich bij voorkeur en bloc. Of ze zich naar de Boekenbeurs, het Autosalon of Zuid-Frankrijk verplaatsen is van ondergeschikt belang.’ Jeugdschrijfster Anne Provoost denkt dat het ‘de ambiance’ is: ‘Mensen houden er bovendien van om schrijvers in levenden lijve te zien. Ik kan me de kick daarvan moeilijk voorstellen, maar volgens mijn uitgever werkt het wel zo.’

Volgens Mark Eyskens, politicus én op de beurs signerend schrijver, komt het in de eerste plaats door ‘het kolossale aanbod. In geen enkele boekhandel vind je 70.000 titels. En dan is er uiteraard ook nog de evenementswaarde: mensen ontmoeten, een taartje eten...’ Typisch Vlaams, zoals ook uitgever Harold Polis het samenvat: ‘De Beurs is een braderie waar alles te krijgen is: van het Verzameld Werk van Willem Elsschot tot een hotdog met mosterd.’

johan vandenbroucke is columnist bij de morgen.