Literatuur. Jaargang 20

[p. 8]

De Nederlandse literatuur is nostalgisch of reactionair

Frans Willem Korsten schreef Lessen in literatuur (Vantilt, 2002), een kloek boekwerk waarin de Leidse docent Literatuurwetenschap de lezer langs alle belangrijke perioden voert - van de klassieke oudheid tot het hedendaagse transnationalisme. Aan de hand van op dat moment gezaghebbende literaire werken toont Korsten aan dat het antwoord op de vraag ‘wat is literatuur’ telkens weer verandert. Een vraaggesprek met de auteur over de hedendaagse betekenis van literatuur.

joris van casteren

Na lezing van je boek is duidelijk dat geen eensluidend antwoord mogelijk is op de vraag wat literatuur is. Als je de geschiedenis overziet blijkt het een nogal fluïde begrip. In de zeventiende eeuw wordt de filosofiegeschiedenis nog tot het domein van de literatuur gerekend, nog verder terug behoort al het geschrevene ertoe. Wat is vandaag de dag literatuur?

Het interessante nu is dat je het begrip literatuur weer breder ziet worden. De onlangs overleden Stephen Jay Gould was eigenlijk paleontoloog, maar werd en wordt breed gelezen en schrijft heel goed. Zijn werk is niet puur wetenschappelijk, ook niet puur essayistisch. Je ziet de laatste tijd dat de kennis-component van literatuur veel belangrijker is geworden, de formalistische kant minder.

De grens tussen feit en fictie is dus weer aan het vervagen?

Absoluut. Dat heeft te maken met het moderne denken over representatie. Het zijn niet alleen meer de wetenschappelijke teksten die het recht pretenderen te hebben op de waarheid, en niet alleen literaire teksten die het patent hebben op kunst. Het zijn vergelijkbare vormen van representatie geworden, zonder dat de een of de ander het primaat heeft. Geen enkel medium en geen enkele discipline kan waarmaken toegang te verschaffen tot de waarheid of de werkelijkheid. Dat leidt tot fascinerende interacties op het vlak van de representaties.

Frans Korsten. Foto: Maarten Hartman

In Nederland zijn die disciplines toch nog ontzettend gescheiden? Als je naar de Verenigde Staten kijkt, zie je veel meer mengvormen, ook al veel langer. Lopen wij achter of denken uitgeverijen nog teveel in dat ouderwetse onderscheid?

Ik denk dat het Nederlands leespubliek tamelijk conservatief is. Het was bijzonder dat Van Oostrom de Ako-prijs ontving, dat was een anomalie. Toch was het ook een signaal. Nu zie je auteurs als Frank Westerman en Geert Mak furore maken. Die trekken een heel breed publiek, dat is verheugend.

Aan welke periode doet deze tijd het meest denken als je de literatuurgeschiedenis overziet?

Er zijn veel redenen om deze tijd te typeren als renaissancistisch, neigend naar barok. Omdat er tegenwoordig net als toen substantiële wetenschappelijke revoluties plaatsvinden. Ontdekkingen van compleet nieuwe werelden: de ruimte, dna, atoomen snaartheorie. En in relatie daarmee aardverschuivende technologieën: van het internet tot medische apparatuur waarmee je zonder iemand open te snijden toch kunt opereren. Totaal nieuwe werelden die zijn opengegaan en een enorme impact hebben. Daar zijn consequenties aan verbonden waar een schrijversfantasie aardig mee aan de slag kan. Ik heb pas aan mijn kinderen Antonie van Leeuwenhoek uitgelegd. Het is ongelofelijk dat mensen tienduizenden jaren over water als water

[p. 9]

dachten en dat opeens wordt ontdekt dat er zoveel leven in voorkomt! De hedendaagse revoluties in combinatie met de huidige politieke ontwikkelingen roepen reminiscenties op aan de Renaissance. Het leven op straat wint trouwens ook aan rauwheid, nog zo'n reminiscentie.

Een conservatief lezerspubliek als het Nederlandse ergert zich evenwel aan postmodernistische literatuur, waar het primaat van referentialiteit of waarheidsgetrouwe representatie is losgelaten. Er gebeuren in die literatuur dingen die volgens dat publiek helemaal niet kunnen. Neem de boeken van Jeanette Winterson, waar een subject in voorkomt dat in twee tijden tegelijk leeft. Dat is in de geschiedenis van de literatuur een novum. Je hebt wel de Metamorphosen van Ovidius, maar dan verandert een wezen van het een in het ander. Een personage dat zowel in de zeventiende als in de twintigste eeuw leeft, dat is ongekend.

Waarom exploreren Nederlandse schrijvers van nu die ontwikkelingen niet?

Een klein handjevol doet dat wel. Maar het gros van de huidige Nederlandse literatuur is nostalgisch of reactionair. Ik heb niks tegen Giphart, laat hem z'n gang gaan. Maar het is iemand die helemaal niks gelezen heeft en die voortdurend denkt dat wat hij schrijft iets ontzettend nieuws is. Nou, er zit bijna niets nieuws in, maar dan ook echt niets - en het is stilistisch slecht. Hij treft een publiek dat ook bijna niets gelezen heeft. En dat is zijn succes. Er wordt meer geschreven en gepubliceerd dan ooit. Maar de grote thema's worden nauwelijks geëxploreerd. Een van de akelige dingen aan de Nederlandse literatuur is het vader-zoon complex, men blijft daar maar op teruggrijpen, tot aan Mak toe (De eeuw van mijn vader). Spiritueel gezien doet de huidige Nederlandse literatuur me het meest denken aan de Camera Obscura - heel aardig, en heel klein.

Ook al is er een handvol interessante auteurs, wij hebben in Nederland geen auteurs zoals Houellebecq die de nieuwe technieken op literaire wijze exploreren. Misschien Mulisch een beetje. Maar dat is dan meteen weer zo'n mythische figuur die zijn eigen wereld schept. Als ik zie wat er in Nederland gepubliceerd wordt denk ik: het is ontzettend veel van hetzelfde. Het grijpt veelal terug op tamelijk ouderwetse literaire patronen. Je raakt hier misschien aan een belangrijk Nederlands cultureel patroon. Wij zijn getraind in het ontwijken van al te gevaarlijke onderwerpen. We moeten overal omheen lullen, we mogen niet al teveel rechtstreeks adresseren. Maar misschien is het wel platter. De Nederlandse samenleving heeft na de zeventiende eeuw eeuwenlang gesluimerd. In die sluimertoestand past opwinding over treinen die niet op tijd rijden, maar geen verontrusting over het feit dat onze samenleving drastisch aan het veranderen is. Te veel verontrusting tast de sluimertoestand aan.

Is dat in het buitenland veel beter?

Duitsland blijft nog steeds erg naar binnen gekeerd, gericht op het verleden - ook al is dat begrijpelijk. In Frankrijk en in de Verenigde Staten, in Zuid-Amerika, in Hong Kong gebeurt er meer. Ik bepleit bepaald niet dat literatuur journalistiek moet zijn of louter spiegelend gericht op de problemen van deze tijd. Maar je moet ontwikkelingen meenemen, een literaire vertaling geven. George Steiner heeft gezegd: als ik in de Renaissance had geleefd had ik om tafel gezeten met schilders. En nu zit ik om tafel met de wetenschappers, dat is waar de echte grote dingen worden ontdekt. De Nederlandse situatie is wat dat betreft niet best. Te veel nog het idee dat je elkaar in de kroeg kunt treffen om daarmee de avant-garde te vormen. Kijk eens om de hoek, ga 's aan de slag, denk ik dan.

Je noemde de gevolgen van het gebrekkige literatuuronderwijs in Nederland ‘desastreus’. Wat voor studenten heb je in de collegebanken?

Wij kregen en krijgen mensen voor onze neus, ongelooflijk. Vragen we aan tweehonderd letterenstudenten wie Multatuli is. En wanneer hij leefde. Vijftien steken een vinger op. Wanneer hij leefde? Dat kan variëren van 1950 tot de middeleeuwen. Het is schandalig dat het alles zo onwetend en vlak is. Literatuurgeschiedenis is zonder slag of stoot overboord gegooid in het



middelbaar onderwijs, omdat het niet leuk was. Er is ontzettend veel door de beleidsmakers kapot gemaakt.

Misschien kunnen mensen wel zonder literatuur.

Ik vind van niet. Literatuurscholing leidt niet tot beschaafdere mensen, dat is niet zo. Het beste antwoord is dat het leidt tot vorming van een elite (in maatschappelijke of spirituele zin). Je leidt vijftig mensen op en je zorgt dat vijf van die vijftig iets bijzonders hebben of kunnen doen. Het loslaten van goed literatuuronderwijs leidt tot middelmatigheid. Misschien is dat waar de maatschappij op korte termijn behoefte aan heeft: het gemiddelde. Vandaar ook dat gehamer op aanpassen. Geen verontrusting a.u.b. Kinderen moeten op alles getest worden, als er iets mis is moet er meteen een expert op. Omdat zo'n kind gemiddeld moet worden. Maar op langere termijn is gemiddeldheid de dood in de pot.

Soms slaag je er toch wel in zo'n student om te vormen?

Dan is het alsof je een hongerige hebt kunnen voeden en een dorstige hebt kunnen laven.

F.W. Korsten, Lessen in literatuur. Nijmegen: Van Tilt, 2002; 352 blz.; € 24,90; isbn 907569 781 3.