Literatuur. Jaargang 20

[p. 33]

De Van Gogh-ziekte, gelijk de mazelen
Ernst Bruinsma

De jonge Boon wilde schilder worden en spiegelde zich aan Vincent van Gogh. Ook als beginnend schrijver was hij nog onder de indruk van diens kunstenaarschap. Later keek hij met ironie terug op de ‘Van Gogh-ziekte’ uit zijn jeugd.

De Vlaamse schrijver Louis Paul Boon (1912-1979) was van huis uit voorbestemd om een ècht vak te leren. Daarom stuurde zijn vader hem in 1926 naar de katholieke Technische School. Maar amper twee jaar later werd Boon van school getrapt, omdat hij enkele boeken had geleend uit de bibliotheek van de goddeloze liberalen. Treurig was ‘Lowie’ Boon daar niet over want hij had zich, uit afkeer van het burgerlijk-parochiale wereldje waarin hij was opgegroeid, al enige tijd voorgenomen om kunstschilder te worden. Hij schreef zich dan ook onmiddellijk in bij de stedelijke Academic voor Schone Kunsten.

Deze beslissing en de hechte vriendschappen die hij op de kunstacademie sloot, zouden van grote betekenis blijken te zijn voor zijn verdere leven en werk. Een grote kunstenaarsdroom ging in vervulling en Boon gedroeg zich, aanvankelijk getooid met zwarte kaatsersband om zijn middel en later met zwarte hoed en zwierige witte sjaal, meer en meer als een dandy. In hun werk wilden de jonge schilder en zijn vrienden het masker van de burgerlijke wereld afrukken. Hoe de wereld er echt voor stond kon naar Boons opvatting alleen op authentieke, hoogstpersoonlijke wijze worden uitgedrukt in lijn en kleur.

Gedurende de hele jaren dertig zou Boon deze nogal romantische visie op het kunstenaarschap huldigen en de cultus rond Vincent van Gogh, die zoals de mythe wil in de donkerste waanzin ten onder was gegaan om als genie herboren te worden, speelde daarbij een belangrijke rol. Volgens zijn vriend Morris Roggeman schilderde hij in die periode ook een paar schoenen die sterk aan Van Gogh deden denken. Schrijven deed hij niet veel, want Boons romantische kunstenaarsdroom hield immers in dat hij de wereld als schilder zou gaan veroveren. Er zijn wel enkele gedichten en prozafragmenten bekend uit die jaren, maar slechts één keer publiceerde Boon iets. Dat was in 1933 toen het prozafragment ‘De avond vraagt u’ werd afgedrukt in het tijdschrift De jonge generatie. Voor het overige liet Boon zijn werk alleen aan zijn meest intieme vrienden lezen.

Daar kwam verandering in tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Boon na een ernstige depressie uiteindelijk toch de keuze maakte voor de literatuur en de beeldende kunst enigszins naar de achtergrond schoof. De schilder Boon was niet langer in staat om de steeds dynamischer wordende wereld in beelden te vangen. Misschien zou het beter lukken met bewegende beelden, met film, maar daarvoor ontbrak het hem aan middelen en technische kennis. Daarom nam Boon zijn toevlucht tot het geschreven woord.

Als een bezetene

Eind 1941, hij was toen bijna dertig jaar oud, voltooide Boon in korte tijd de roman De voorstad groeit. Het manuscript werd het jaar daarop bekroond met de Leo J. Krynprijs en verscheen in 1943 bij de jonge uitgevenj Manteau. Daarmee zette de jonge kunstenaar zijn eerste cruciale stap in de republiek der letteren. Hij schreef nu niet langer voor een kleine kring van vrienden en wenste voortaan niet meer als schilder maar als schrijver naar buiten te treden.

Boon ging als een bezetene aan het werk en vrij snel voltooide hij een tweede roman: Abel Gholaerts. Het was het eerste deel van wat uiteindelijk een tweeluik had moeten worden, geïnspireerd op het leven van Vincent van Gogh aan wie hij zich naar eigen zeggen zeer verwant voelde. In het eerste deel, ‘Het talent’, wilde Boon net als Van Gogh in zijn zogenaamde zwarte of Hollandse periode dat had gedaan de confrontatie met zijn angsten, frustraties en twijfels aangaan. Hij moest een deel van zijn geestelijke bagage van zich af kunnen schudden om werkelijk te kunnen doordringen tot de kern van het bestaan. Zoals hij aan zijn boezemvriend en kunstbroeder Morris Roggeman schreef: ‘Het wordt een boek van al wat ik nog nooit zeggen dierf, gelatenheid, liefde, smart, wanhoop, onverschil. Het wordt een stuk van mijn hart. En ik heb angst. Angst. Angst.’

In het volgende deel, heel toepasseliik getiteld ‘Het genie’, zou hij dan na al die overwonnen twijfel en angst herboren kunnen worden als geniale, visionaire schrijver en kunstenaar. In dit boek wilde Boon ook ‘krankzinnigheet de zon laten schijnen’, zoals in de Provence en als

[p. 34]

contrast is daarom het eerste deel, gebaseerd op Van Goghs Hollandse periode, zo somber en regenachtig geworden.

Het vervolg is er echter nooit gekomen, aanvankelijk omdat Boon er de mentale kracht niet voor vond en later omdat hij zich gaandeweg realiseerde dat het hele project op een al te romantisch waanidee was gebaseerd. Boon had zich lange tijd helemaal verloren in zijn Boek maar in de loop van 1943 verliet hij, gestuurd door de barre oorlogsomstandigheden waarin zijn vrienden uit het verzet telkens weer hun leven in de waagschaal stelden, zijn ivoren toren. Boon beschouwde zijn kunstenaarsroman nu al vrij snel als ernstig mislukt en nam er op niet mis te verstane wijze afstand van: ‘Als nu iemand over dat boek spreekt, zoek ik een gat om in weg te kruipen...maar ik zou beter doen een gat te graven en daarin alle nog overgebleven exemplaren voorgoed weg te stoppen.’

Pas in 1968 zou Boon toestemming geven voor een herdruk van het boek. De visionaire kunstenaar had toen inmiddels plaatsgemaakt voor een totaal ander soort schrijver die de bedrieglijke realiteitswaarde van de traditionele roman beu was als koude pap en zich aan de hand van diverse boeken had ontwikkeld tot een cultuurcriticus en voyeur van het dagelijkse bestaan. Zijn belangrijkste boek werd De Kapellekensbaan (1953), een haast onpersoonlijk boek waarin Boon de contemporaine werkelijkheid op de divan legde en analyseerde hoe het zover heeft kunnen komen dat in de twintigste eeuw de massavernietiging, de zelfdestructie plaats heeft kunnen vinden. Boon stelt in deze roman de vraag aan de orde waarom de mens, in zijn verlangen om aan zijn eigen tekort en onvolkomenheden te ontkomen, toch bijna doelbewust zijn eigen ondergang voorbereidt. Het is in die zin een kroniek van het naoorlogse cynisme en nihilisme van de mens.

Door burgers doodgeknuffeld

Tijdens de lange zoektocht naar nieuwe literaire vormen nam Boon ook afscheid van Van Gogh. Hij moest het veld ruimen voor onder meer Picasso of Magritte die in ‘Het rode model’ (1937) niet zoals Van Gogh en de jonge Boon zomaar een paar oude schoenen schilderde, maar daar tenen uit liet groeien. Boon eiste later ook voor de romancier ‘het recht van vervormen’ op, het recht om net als in de schilderkunst, doelbewust af te wijken van de gangbare werkelijkheidservaring. Maar eind 1945 koesterde hij in een bijdrage voor het communistische dagblad De roode vaan over een Van Gogh-tentoonstelling in Amsterdam nog altijd een wat romantisch soort verering voor het ‘genie’ en de ‘ziener’ uit Zundert:

En was ik een kritikus lijk dat zijn moet, ik zou een vergelijking durven aangaan tusschen hem en Rembrandt. Ik zou misschien zeggen, wat ge ook al weet, dat Rembrandt de strijd is tusschen licht en schaduw, maar dat Van Gogh het licht alleen is. Zon, licht en leven, een zich wegschenken zonder einde, een samenwerken van allen, kunstenaars, aan iets nieuw en grootsch. Dat was de droom van den mensch in hem. En de droom van den kunstenaar in hem, was het licht te schilderen zonder schaduw, in zonnekleur, lila, chroomgeel, roze, azuurblauw.

De (communistische) kunstenaar meende in deze periode de impressionistische Van Gogh nog te kunnen gebruiken in zijn strijd tegen de naïef-realistische esthetica van de burgerlijke orde. Maar enkele maanden later al kwam Boon tot het inzicht dat Van Gogh inmiddels was doodgeknuffeld door de burger, waardoor de revolutionaire waarde van zijn werk meteen ontkracht werd: ‘Van gogh is alleen maar als pikante decoratieve versiering in de mode.’ Het is prettig iets van die krankzinnige aan de muur te hebben hangen, in de wetenschap dat de krankzinnige zelf veilig en wel begraven ligt.

Wel waardeerde Boon Van Gogh nog als schrijver. Zo schreef hij op 27 oktober 1946 in het weekblad Front het volgende:

Daar staat het nu, het proza van Van Gogh. Geen enkele komma, want de geoefende ogen van de schilder waren te vlug, namen het beeld in zijn geheel op en seinden het zo naar de hersenen. Al wat de métierschrijver - deze woordenakrobaat, deze kunstenmaker - er kon, en zoù, bijgevoegd hebben, had larie geweest. Hier geen goocheltoeren, maar een plastisch zuiver beeld.

Zes jaar later liet Boon deze bespreking in bijna exact dezelfde bewoordingen nog eens afdrukken in het socialistische dagblad Vooruit, maar toen was hij eigenlijk al volledig over zijn oude liefde heen gegroeid. In 1955 kon hij concluderen: ‘Wij maken in onze geestelijke kinderjaren de Van Gogh-ziekte mee, gelijk de mazelen. Een ongevaarlijke ziekte trouwens, als wij er een paar dagen binnen in huis mee blijven.’

ernst bruinsma is als onderzoeker moderne nederlandse letterkunde verbonden aan de universiteit van antwerpen (uia).